UKRYJ ODMIANĘ ROZWIŃ WSZYSTKO DRUKUJ

czterdziestka

Chronologizacja

SJPXVII, SWil, SJPWar, SJPDor, SJPSz, SJPDun, ISJP, PSWP, USJP

Pochodzenie

Zob.  czterdzieści 

1. liczba

Definicja

połączenie cyfr, które oznacza liczbę 40

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Język pisanie

KATEGORIE FIZYCZNE Ilość, liczby i liczenie szczegółowe określenia ilości

Połączenia

  • arabska, rzymska czterdziestka

Cytaty

Byłam wczoraj w miejscu, gdzie zginął Grisza. Jest krzyż, były znicze i kwiaty. I jest przed i za tym miejscem od licha znaków z czterdziestką w czerwonym otoku.

źródło: Internet

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

2. numer

Definicja

to, co zostało oznaczone numerem 40

Cytaty

Odmiana

część mowy: rzeczownik

2.a mieszkanie

Definicja

pot. 
pomieszczenie lub budynek oznaczone numerem 40

Kwalifikacja tematyczna

CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Najbliższe środowisko życia człowieka dom/inne miejsca zamieszkania i ich otoczenie

Połączenia

  • lokator, lokatorka, pan, pani, państwo, sąsiad, sąsiadka spod czterdziestki
  • mieszkanie pod czterdziestką
  • zadzwonić, zapukać pod czterdziestkę
  • mieszkać pod czterdziestką

Cytaty

Sąsiedzi mówią o lokatorach spod czterdziestki bardzo różnie.

źródło: Internet

[...] atmosfera gęstniejąca ze strony na stronę kazała mi przez jakiś czas na palcach wchodzić po schodach i bezszelestnie zamykać drzwi. I ten sympatyczny pan spod czterdziestki nagle zaczął mieć jakiś morderczy błysk w oku...

źródło: Internet

Teraz, w latach pięćdziesiątych, mieszkamy na Alejach, pod czterdziestką. Tuż przy głównym placu miasta.

źródło: Internet

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

2.b szkoła

Definicja

pot. 
szkoła, która w systemie numeracji szkół na danym terenie została oznaczona numerem 40

Noty o użyciu

Wyraz zwykle zapisywany w cudzysłowie.

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Edukacja i oświata szkoła

Połączenia

  • uczniowie; absolwenci; dyrektor; patron czterdziestki
  • dzieci, maturzyści, nauczyciele, uczniowie z czterdziestki
  • czterdziestka kogoś kształci; kogoś wychowuje
  • skończyć czterdziestkę
  • chodzić, uczęszczać; zdawać; dostać się do czterdziestki
  • uczyć się w czterdziestce

Cytaty

Przed wejściem Polski do Unii Europejskiej Rada Pedagogiczna „czterdziestki” popularyzowała wiedzę o krajach Europy.

źródło: Internet

Dobrymi ogrodnikami są także uczniowie z bydgoskiej „czterdziestki”, którzy pięknie uporządkowali zdewastowany pracami ziemnymi znajdujący się przed szkołą trawnik.

źródło: Internet

Wszystkie roczniki uczniów edukujących się w „czterdziestce” miały możliwość wzięcia udziału w różnych uroczystościach, imprezach, jak również w wycieczkach krajowych i zagranicznych.

źródło: Internet

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

2.c autobus, tramwaj

Definicja

pot. 
jeden ze środków transportu publicznego, zwykle autobus lub tramwaj, oznaczony numerem 40

Noty o użyciu

Wyraz zwykle zapisywany w cudzysłowie.

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK I TECHNIKA Transport transport lądowy

Połączenia

  • tramwajowa; spóźniona czterdziestka
  • trasa (przejazdu); przystanek; motorniczy czterdziestki
  • bilet na czterdziestkę
  • czterdziestka jedzie, (nie) jeździ, (nie) kursuje, odjechała, podjeżdża, (nie) pojedzie; czterdziestka gdzieś nie dojeżdża; czterdziestka się gdzieś nie zatrzymuje; czterdziestka gdzieś (nie) skręca; komuś uciekła czterdziestka; czterdziestka się wykoleiła
  • jeździć, pojechać czterdziestką
  • wsiąść/wsiadać; przesiąść się do czterdziestki
  • przesiąść się; czekać na czterdziestkę

Cytaty

Mężczyzna radzi, by pasażerowie dokładnie czytali rozkład „czterdziestki”, bo autobus inaczej kursuje w dni powszednie, weekendy, a jeszcze inaczej w ferie.

źródło: Internet

Niestety, autobus często nie kursuje punktualnie. Ponadto, jak twierdzi kobieta, o 6:49 „czterdziestka” prawie wcale nie jeździ.

źródło: Internet

MPK i ZTM mają się głowić nad wprowadzeniem na pętli ruchu jednokierunkowego. I jest szansa, że w ciągu tygodnia „czterdziestka” wróci na Chodźki [...].

źródło: Internet

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

2.d rozmiar

Definicja

jeden z rozmiarów damskiej odzieży, większy od trzydzieści osiem i mniejszy od czterdzieści dwa lub rozmiar damskiego lub męskiego obuwia, większy od trzydzieści dziewięć i mniejszy od czterdzieści jeden

Noty o użyciu

Wyraz zapisywany niekiedy w cudzysłowie.

Kwalifikacja tematyczna

CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Ubranie cechy ubrań

Połączenia

  • duża, mała czterdziestka
  • czterdziestka jest na kogoś za duża, za mała, za szeroka, za wąska; czterdziestka leży na kimś idealnie
  • nosić; przymierzyć, zmierzyć czterdziestkę
  • (nie) wejść/ (nie) wchodzić w czterdziestkę

Cytaty

Klasycznej damskiej „czterdziestce” odpowiadają - w zależności od firmy, bo te również lubią stosować różniące się od siebie numeracje - 30 lub 32 cale w pasie.

źródło: NKJP: Anna Niedzielska: Co na kogo pasuje?, Echo Dnia, 2007-07-17

[...] w Hiszpanii w ciągu najbliższych pięciu lat z witryn sklepowych sieci Zara i Mango mają zniknąć najbardziej rachityczne manekiny. Zastąpią je plastikowe modele pań o rozmiarze co najmniej solidnej czterdziestki.

źródło: Internet

Rzucam się do wieszaków, biorę z miejsca trzy pary w stosownym rozmiarze, czyli czterdziestki, i ruszam, nucąc wesoło, do przebieralni.

źródło: Internet

Ubiera się w sukienki w rozmiarze 38, nawet 36, numer jej pantofla to mała czterdziestka.

źródło: Internet

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

3. osoby

Definicja

czterdziestoosobowa grupa

Noty o użyciu

Wyraz zwykle używany zamiast liczebnika  czterdzieścioro .

Kwalifikacja tematyczna

KATEGORIE FIZYCZNE Ilość, liczby i liczenie szczegółowe określenia ilości

Połączenia

  • czołowa; finałowa, półfinałowa czterdziestka
  • czterdziestka dzieci; uczniów; kobiet, mężczyzn; kandydatów; uczestników; zawodników

Cytaty

Zwolnię pracowników technicznych Kancelarii, członków Straży Marszałkowskiej, dyplomatów i żony szanownych prominentów. Partiami, najpierw pierwsza czterdziestka.

źródło: NKJP: Grzegorz Mathea: IV Rzeczpospolita, 2005

To właśnie na wyszukiwaniu owej czterdziestki specjalistów skupiają się brytyjski kontrwywiad MI5, specjalny wydział brytyjskiej policji, komandosi ze słynnej Specjalnej Służby Powietrznej (SAS) oraz specjalny wydział Gardy.

źródło: NKJP: Bartosz Węglarczyk: Irlandia Północna, Gazeta Wyborcza, 1996-10-15

Myślę, że wówczas do Sejmu dostałaby się niewielka, może 40-osobowa reprezentacja [...] - ci najbardziej znani. I nie sądzę, żeby w tej czterdziestce była znaczna reprezentacja OPZZ.

źródło: NKJP: Jolanta Koral, Gazeta Wyborcza, 1993-12-06

Cała czterdziestka pierwszaków została ustawiona przed stołem, za którym zasiedli nauczyciele przyodziani w czarne szaty.

źródło: Internet

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

Składnia

bez ograniczeń + czterdziestka +
(KOGO)

4. wiek

Definicja

pot. 
wiek osoby, która ma 40 lat

Noty o użyciu

Wyraz zapisywany niekiedy w cudzysłowie.

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA FIZYCZNA Bieg życia dorastanie i dojrzałość

Połączenia

  • ktoś pod czterdziestkę
  • ktoś przed czterdziestką
  • facet, kobieta, kobiety, ludzie, mężczyzna, mężczyźni, osoby, panie, panowie po czterdziestce, ktoś dobrze, grubo, ledwie, niewiele, trochę po czterdziestce
  • komuś strzeliła, stuknęła, trzasnęła czterdziestka
  • nie mieć (jeszcze, nawet) czterdziestki
  • mieć (ponad, prawie), przekroczyć, skończyć czterdziestkę, mieć czterdziestkę na karku
  • dobiegać, dobić/dobijać, dochodzić, zbliżać się do czterdziestki
  • wyglądać góra na czterdziestkę
  • być przed czterdziestką
  • być, mieć nieźle po czterdziestce

Cytaty

Na krzesłach, z pulpitami przed nosem, siedzieli dawni mali chórzyści, dziś mężczyźni w sile wieku, w większości po czterdziestce.

źródło: NKJP: Worek pełen pcheł, Dziennik Polski, 2002-10-18

Przeciętny widz festiwalu w Salzburgu skończył sześćdziesiąt lat, a tylko jeden na pięciu widzów ma poniżej czterdziestki.

źródło: NKJP: Jedermann i sponsorzy, Dziennik Polski, 2003-08-22

Niektórzy pacjenci hospicjum są całkiem młodzi, inni około czterdziestki, ale i starsi bywają owszem, owszem...

źródło: NKJP: Bronisław Świderski: Asystent śmierci. Powieść o karykaturach Mahometa, o miłości i nienawiści w Europie, 2007

Pod oknem przysiadła czteroosobowa rodzina: starsza pani około sześćdziesiątki, mężczyzna pod czterdziestkę, dwoje dzieci.

źródło: NKJP: Jerzy Broszkiewicz: Doktor Twardowski, 1977-79

Przekroczyłem dopiero czterdziestkę, a czuję się stary, kiedy widzę, jak trzydziestolatki atakują rynek.

źródło: NKJP: Agnieszka Wróblewska: Pamiętnik kapitalisty, Gazeta Wyborcza, 1996-08-09

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

Inne uwagi

Zwykle lp

5. kobieta

Definicja

pot. 
kobieta, która skończyła 40 lat, ale nie skończyła jeszcze 50 lat

Noty o użyciu

Wyraz zapisywany niekiedy z cudzysłowie.

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA FIZYCZNA Bieg życia dorastanie i dojrzałość

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA FIZYCZNA Określenia fizyczności człowieka płeć

Relacje znaczeniowe

synonimy:  czterdziestolatka

Połączenia

  • blond; atrakcyjna, ponętna, seksowna; zgrabna; zadbana; elegancka; dojrzała czterdziestka
  • zachowywać się; wyglądać; ubierać się jak czterdziestka

Cytaty

Polskie „czterdziestki” często nie mają na siebie żadnego pomysłu. Tracąc pracę, popadają w depresję, bo myślą, że już nic im się w życiu nie przytrafi.

źródło: NKJP: Kobieta czterdziestoletnia, Dziennik Polski, 2003-03-08

Czterdziestki zaczynają kiwać się na krzesłach. Kilka wstaje. Potem cały rząd. Biodra w ruch, wypięte biusty i pośladki. Każda czuje się naprawdę sexy, może pierwszy raz od wielu lat.

źródło: NKJP: Agnieszka Klemens, Lidia Ostałowska: Tylko dla pań, Gazeta Wyborcza, 1995-10-03

Wychodząc [...], puścił oko do nikogo w szczególności. Półuśmiechem odpowiedziały mu dwie zgrabne czterdziestki.

źródło: NKJP: Tomasz Klarecki, Izabela Smolarek: Wilk... i śmierć bankiera, 2006

Przestań snuć sentymentalne miraże emeryta! Ckliwość jest dobra dla samotnych czterdziestek, a nie dla takiego pryka!

źródło: NKJP: Mariusz Sieniewicz: Rebelia, 2007

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

6. prędkość

Definicja

pot. 
prędkość 40 kilometrów na godzinę

Noty o użyciu

Wyraz zapisywany niekiedy w cudzysłowie.

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK I TECHNIKA Transport transport lądowy

KATEGORIE FIZYCZNE Cechy i właściwości czasu upływ czasu

Połączenia

  • dopuszczalna, przepisowa czterdziestka
  • jazda, jeżdżenie czterdziestką
  • ograniczenie prędkości do czterdziestki
  • gdzieś obowiązuje czterdziestka
  • przekroczyć czterdziestkę, mieć czterdziestkę na liczniku
  • jechać, wlec się; ruszyć czterdziestką
  • rozpędzić się, zwolnić do czterdziestki, obniżyć, ograniczyć, zmniejszyć, zwiększyć prędkość do czterdziestki, wyhamować do czterdziestki

Cytaty

Środki psychoaktywne najczęściej powodują, że kierowcy nie mają wyczucia odległości i prędkości; wydaje im się, że jadą „czterdziestką”, podczas gdy pędzą z szybkością dwukrotnie większą [...].

źródło: NKJP: „Odlot” za kierownicą, Dziennik Polski, 2001-01-09

[...] na odcinkach przebiegających przez wsie brakuje chodników, a ustawianie znaków ograniczających prędkość, jak to ma miejsce w Zarzeczu (gmina Wolbrom), gdzie od niedawna wprowadzono „czterdziestkę” niewiele pomaga.

źródło: NKJP: (syp): Tłok na wojewódzkich, Dziennik Polski, 2003-09-01

Wyhamowałem, tyle że dosłownie, na widok zasieków przydrożnego punktu kontrolnego. Był jeszcze daleko, ale wolałem pokonać ten dystans grzeczną czterdziestką.

źródło: NKJP: Artur Baniewicz: Góra Trzech Szkieletów, 2003

Zabuczała cicho wycieraczka na szybie i Kapitan ruszył od razu czterdziestką w stronę Głównego Dworca.

źródło: NKJP: Jerzy Broszkiewicz: Wielka, większa i największa, 1960

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

Inne uwagi

Zwykle lp

7. żarówka

Definicja

pot. 
żarówka o mocy 40 watów

Noty o użyciu

Wyraz zapisywany niekiedy w cudzysłowie.

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK I TECHNIKA Energia elektryczność

Relacje znaczeniowe

hiperonimy:  żarówka

Połączenia

  • słaba; przepalona; matowa czterdziestka
  • żarówka czterdziestka
  • wkręcić, wykręcić czterdziestkę

Cytaty

W niektórych oknach zapalały się światła, słabe, żółtawe czterdziestki, tylko ojciec Eli włączył setkę nad rozłożoną na biurku mapą i na samym strychu, w mieszkaniu przerobionym z części pralni także zapalono ostre światło [...].

źródło: NKJP: Krystyna Kofta: Wióry, 1996

Za firankami, w świetle sześćdziesiątek i czterdziestek, mężczyźni w podkoszulkach pochylali się z nabożeństwem nad wypełnionymi wódką kieliszkami.

źródło: NKJP: Marek Ławrynowicz: Diabeł na dzwonnicy, 1998

W kuchni była jedna żarówka, najczęściej czterdziestka, i jedno gniazdko. W pokoju podobnie: jedno gniazdko i żyrandol z kilkoma żarówkami, ale zapalało się każdą z osobna.

źródło: Internet

W typowym mieszkaniu w różnych lampach i żyrandolach znajduje się 8 „czterdziestek”, 2 „sześćdziesiątki” i 3 „setki”. Każda z nich świeci przeciętnie 4 godziny dziennie.

źródło: Internet

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

8. alkohol

Definicja

pot. 
40 mililitrów jakiegoś alkoholu

Kwalifikacja tematyczna

CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Jedzenie i jego przygotowanie używki

KATEGORIE FIZYCZNE Cechy i właściwości materii wielkość,

Połączenia

  • czterdziestka brandy, czystej, rumu, spirytusu, wódki…
  • strzelić sobie, walnąć sobie, wlać w siebie, wychylić, wypić; nalać sobie; zamówić; postawić komuś czterdziestkę

Cytaty

Niech tylko Szczęsny skoczy do Sosnowskiego po papier. I niech przyniesie czterdziestkę z jednym małosolnym.

źródło: NKJP: Igor Newerly: Pamiątka z celulozy, 1973

Kiedy następny klient zamawia kieliszek, ty lejesz mu czterdziestkę, nie nabijasz zamówienia, a pieniądze bierzesz dla siebie.

źródło: Internet

Każdy ma swój sposób na spędzenie poranka. Szczególnie oryginalny wybrał Robert Gawliński (46 l.), wokalista zespołu Wilki. Zamiast śniadania woli wypić sobie czterdziestkę whisky.

źródło: Internet

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. czterdziestka
 czterdziestki
D. czterdziestki
 czterdziestek
C. czterdziestce
 czterdziestkom
B. czterdziestkę
 czterdziestki
N. czterdziestką
 czterdziestkami
Ms. czterdziestce
 czterdziestkach
W. czterdziestko
 czterdziestki

Składnia

bez ograniczeń + czterdziestka +
(CZEGO)

Frazeologizmy

rycząca czterdziestka
ryczące czterdziestki
Data ostatniej modyfikacji: 29.12.2010
Copyright© Instytut Języka Polskiego PAN