UKRYJ ODMIANĘ ROZWIŃ WSZYSTKO DRUKUJ

konstytucja

Chronologizacja

SPXVI: konstytucyja, SKN, SJPXVII, STR, SL, SWil, SJPWar, SJPDor, SJPSz, SJPDun, ISJP, PSWP, USJP

Pochodzenie

łac. constitūtio 'ustanowienie, właściwość'

1. Polski

Definicja

najważniejsza ustawa regulująca podstawy ustrojowe państwa i jego funkcjonowanie, uchwalana przez parlament

Noty o użyciu

W nazwach własnych pisane wielką literą, np.  Konstytucja 3 Maja ,  Konstytucja Kwietniowa ,  Konstytucja Marcowa .

Wymowa

[konstytucja] lub [kąstytucja]

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Funkcjonowanie państwa władza państwowa

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Prawo i łamanie prawa regulacje prawne

Relacje znaczeniowe

synonimy:  ustawa zasadnicza

Połączenia

  • nowa, obecna, przyszła, stara; dobra, nowoczesna, zła; demokratyczna, liberalna; nasza; amerykańska, polska, rosyjska konstytucja; konstytucja kwietniowa, lipcowa, majowa, marcowa
  • konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, Rzeczpospolitej Polskiej/Rzeczypospolitej Polskiej; Rosji, Stanów Zjednoczonych; RP, III, IV RP; PRL, RFN, USA, ZSRR
  • konstytucja z 1906 r., z 1917 r., z 1935 r., 1946 r., z 1952 r. ...
  • konstytucja i akty niższego rzędu, konstytucja i ustawy
  • artykuł/art. 2, 3, 7, 13...; część, preambuła, tekst; projekt; interpretacja, nowelizacja, zmiana; ratyfikacja; twórcy; postanowienie, przepisy, reformy, zapis konstytucji
  • poprawka do konstytucji
  • przysięga na konstytucję; spór o konstytucję
  • debata, prace nad konstytucją; niezgodność, sprzeczność, zgodność z konstytucją
  • debata, dyskusja o konstytucji; zapis w konstytucji
  • niezgodny, sprzeczny; zgodny z konstytucją
  • konstytucja dopuszcza coś, gwarantuje coś komuś, nakłada obowiązek, pozwala na coś, przewiduje coś, przyznaje prawo, stanowi coś, stwierdza, że..., ustanawia coś; wymaga czegoś, zabrania czegoś, zapewnia coś; nie przewidywała czegoś, nie zabrania czegoś komuś, zakazuje czegoś; weszła w życie
  • bronić konstytucji
  • łamać, naruszać, złamać; odrzucić; parafować, przyjąć, stworzyć, uchwalić/uchwalać, zmienić/zmieniać konstytucję
  • wynikać z konstytucji
  • głosować, zagłosować; powoływać się, przysięgać na konstytucję
  • agitować, głosować, opowiadać się za konstytucją
  • zapisać w konstytucji; określony, zawarty w konstytucji
  • na mocy konstytucji; pod rządami konstytucji; w sprawie konstytucji; w świetle konstytucji; z mocy konstytucji; zgodnie z konstytucją

Cytaty

Za mojego życia obowiązywały trzy konstytucje, przy czym ta ostatnia była kilkakrotnie uzupełniana, zmieniana, przerabiana, potrzebnie i całkiem niepotrzebnie.

źródło: NKJP: Stanisław Głąbiński: Polityka po amerykańsku, 1996

Należy wprowadzić wyraźny zapis, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Zasada ta jest znana wielu współczesnym konstytucjom państw demokratycznych, takich jak RFN, Francja, Włochy, Hiszpania.

źródło: NKJP: Sprawozdanie stenograficzne z obrad Sejmu RP z dnia 21.10.1994

Co prawda kraje latynoskie cieszyły się konstytucjami, opartymi na europejskich i amerykańskich wzorach, ale często były zmieniane przez zamachowców, a nie było sił społecznych, które mogłyby im w tym przeszkodzić.

źródło: NKJP: Andrzej Chwalba: Historia Powszechna. Wiek XIX, 2008

Dobra konstytucja musi być obudowana systemem praw i obyczajów, które wspólnie stworzą pełny mechanizm demokratycznego i praworządnego państwa.

źródło: NKJP: Sprawozdanie stenograficzne z obrad Sejmu RP z dnia 15.02.1996

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. konstytucja
 konstytucje
D. konstytucji
 konstytucji
 neut
konstytucyj
 char
C. konstytucji
 konstytucjom
B. konstytucję
 konstytucje
N. konstytucją
 konstytucjami
Ms. konstytucji
 konstytucjach
W. konstytucjo
 konstytucje

2. w dawnej Polsce

Definicja

ustawa sejmowa w dawnej Polsce

Wymowa

[konstytucja] lub [kąstytucja]

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Funkcjonowanie państwa władza państwowa

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Tradycja świat dawnych epok i wydarzenia historyczne

Relacje znaczeniowe

hiperonimy:  uchwała

Połączenia

  • konstytucja sejmowa

Cytaty

Ład ustrojowo-prawny tworzyły poszczególne ustawy (wówczas zwane konstytucjami), w tym artykuły henrykowskie (określające, co prawda ogólnikowo, kompetencje monarchy).

źródło: NKJP: Radosław Lolo: Jak imć pan Dzierżysław posłował, Polityka, 2006-08-26

Nie istniał w Koronie żaden zwarty kodeks prawny. Potrzebnych przepisów należało szukać w licznych konstytucjach sejmowych i przywilejach królewskich, duże znaczenie miało też prawo zwyczajowe.

źródło: NKJP: Andrzej Chwalba (red.): Obyczaje w Polsce : od średniowiecza do czasów współczesnych : praca zbiorowa, 2005

Polska, gdzie nadal zdarzają się przypadki prześladowań religijnych, potwierdza kolejnymi konstytucjami sejmowymi dyskryminacje innowierców: protestantów i prawosławnych.

źródło: NKJP: Krzysztof Pomian: Bracia sarmaci, Polityka, 2000-07-29

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. konstytucja
 konstytucje
D. konstytucji
 konstytucji
 neut
konstytucyj
 char
C. konstytucji
 konstytucjom
B. konstytucję
 konstytucje
N. konstytucją
 konstytucjami
Ms. konstytucji
 konstytucjach
W. konstytucjo
 konstytucje

Składnia

bez ograniczeń + konstytucja +
(JAKA)

3. soborowa

Definicja

oficjalny dokument kościelny o charakterze doktrynalnym wydawany przez papieża lub sobór

Noty o użyciu

W nazwach własnych pisane wielką literą, np.  Konstytucja o Kościele ,  Konstytucja o Liturgii Świętej ,  Konstytucja o Objawieniu .

Wymowa

[konstytucja] lub [kąstytucja]

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Religia – kościół wyznania: zasady i prawdy wiary

Połączenia

  • konstytucja dogmatyczna; apostolska, duszpasterska, pastoralna; papieska, soborowa...
  • konstytucja papieża (Piusa XII); Pawła VI ; Soboru Watykańskiego II
  • konstytucja o Kościele, o Liturgii (Świętej), o Objawieniu

Cytaty

Rezultatem obrad Soboru Watykańskiego II było opracowanie 16 dokumentów, które wyznaczyły program działalności dla współczesnego Kościoła. Są to cztery konstytucje, dziewięć dekretów i trzy deklaracje.

źródło: NKJP: Daniel Olszewski: Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, 1996

Plon soboru był obfity - 16 dokumentów. Wśród nich cztery konstytucje posiadające wartość doktrynalną [...]. Konstytucję o liturgii uchwaliła druga sesja, o Kościele - trzecia, o Objawieniu i o Kościele w świecie współczesnym - czwarta.

źródło: NKJP: Mieczysław Maliński: Ale miałem ciekawe życie, 2007

Zmieniła się jedynie interpretacja postanowień i zaleceń zawartych tak w dokumentach soboru, jak i w reformatorskich konstytucjach wydawanych później przez papieża Pawła VI na podstawie tych dokumentów.

źródło: NKJP: Zdzisław Morawski: Watykan bez tajemnic, 1997

Życie ojca Marka wyróżniało się głęboką modlitwą i zaangażowaniem we wspólnotę. Prowadzone w pokorze i ukryciu, pełne było gorliwości w zachowywaniu wierności regule i konstytucjom Zakonu.

źródło: NKJP: Mariusz Kaczmarski OFMCap: Marek z Aviano, Głos Ojca Pio, 2003

Soborowa Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym zauważa, iż człowiek skłoniony różnymi powodami do zmiany miejsca swego pobytu, zmienia także sposób swego życia.

źródło: NKJP: Ryszard Winiarski: Teologia turystyki, Nauki o turystyce, 2003

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. konstytucja
 konstytucje
D. konstytucji
 konstytucji
 neut
konstytucyj
 char
C. konstytucji
 konstytucjom
B. konstytucję
 konstytucje
N. konstytucją
 konstytucjami
Ms. konstytucji
 konstytucjach
W. konstytucjo
 konstytucje

4. bankowości

Definicja

urzęd. 
podstawowy dokument regulujący działalność w jakiejś dziedzinie

Wymowa

[konstytucja] lub [kąstytucja]

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Funkcjonowanie państwa urzędy i ich funkcjonowanie

Połączenia

  • swoista konstytucja; konstytucja budowlana, ekologiczna, gospodarcza, hodowlana, majątkowa, mieszkaniowa, muzealna, podatkowa...; dziennikarska
  • konstytucja bankowości, budownictwa, energetyki, finansów, kultury, gospodarki mieszkaniowej, kategorii hoteli i usług hotelarskich, procesu inwestycyjnego, procesu zagospodarowania przestrzennego kraju, przestrzeni, systemu obronnego, ubezpieczeń gospodarczych...; funkcjonariuszy Służby Więziennej, ludzi pracy najemnej, pracowników i pracodawców, żołnierza zawodowego...
  • konstytucja dla mieszkalnictwa, dla samorządów, dla sektora energetycznego, dla spółdzielczości, dla związków zawodowych

Cytaty

By powstająca właśnie swoista konstytucja przedsiębiorczości była skuteczna w praktyce, przedsiębiorcy domagają się jednoczesnej zmiany zwłaszcza ordynacji podatkowej, która musi być spójna z innymi aktami prawnymi.

źródło: NKJP: (ECe): Lepszy klimat, Gazeta Krakowska, 2003-10-07

Wymagania IPPC zawarte są w przyjętych ostatnio przez Sejm ustawach – o odpadach i o ochronie środowiska (to nowa polska konstytucja ekologiczna i ustawa matka w stosunku do innych aktów prawnych dotyczących środowiska).

źródło: NKJP: OSKAR FILIPOWICZ: Egzamin z czystej gospodarki, Trybuna Śląska, 2001-07-23

[...] dziś mamy możliwość procedowania o konstytucji kultury, czyli projekcie ustawy o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, o potrzebnej i dobrej nowelizacji.

źródło: NKJP: Sprawozdanie stenograficzne z obrad Sejmu RP z dnia 11.04.1996

Pan minister powiedział, że Prawo bankowe to swoista konstytucja banków, bardzo ważny akt prawny [...].

źródło: NKJP: Sprawozdanie stenograficzne z obrad Sejmu RP z dnia 06.06.1997

W moim przekonaniu, ustawa ta spełnia wiele oczekiwań. Nie jest w stanie spełnić wszystkich oczekiwań, więc może to będzie taki pierwszy krok, taka mała konstytucja finansowa - mała, ale dobra.

źródło: NKJP: Sprawozdanie z 23 posiedzenia Senatu RP część 2, wersja robocza, 4. kadencja

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. konstytucja
 konstytucje
D. konstytucji
 konstytucji
 neut
konstytucyj
 char
C. konstytucji
 konstytucjom
B. konstytucję
 konstytucje
N. konstytucją
 konstytucjami
Ms. konstytucji
 konstytucjach
W. konstytucjo
 konstytucje

Składnia

bez ograniczeń + konstytucja +
CZEGO
bez ograniczeń + konstytucja +
JAKA

5. ciała

Definicja

ogół cech fizycznych lub psychicznych charakterystycznych dla danego człowieka

Wymowa

[konstytucja] lub [kąstytucja]

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA FIZYCZNA

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA

Połączenia

  • konstytucja fizyczna, psychiczna, psycho-fizyczna

Cytaty

Mam wrażenie, że go widziałem. [...] Głowy nie dam, ale twarz wydaje mi się znajoma. Może nawet nie twarz, ale że tak powiem, ogólna konstytucja.

źródło: NKJP: Tomasz Konatkowski: Przystanek Śmierć, 2007

Wyniki swoich badań opublikował pod koniec lat 30. w obszernym dziele omawiającym wpływy planetarne na konstytucję fizyczną i zdrowie ludzi.

źródło: NKJP: Bogna Wernichowska: Dziennik Polski - Pejzaż, 2002-10-31

Dobór metod, czy technik wychowawczych powinno być uzależnione od czynników związanych z samym wychowankiem (jego konstytucja psycho-fizyczna, środowisko rodzinne, sytuacja materialna, itp.).

źródło: NKJP: Janusz Mastalski: Zarys teorii wychowania, 2002

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. konstytucja
 konstytucje
D. konstytucji
 konstytucji
 neut
konstytucyj
 char
C. konstytucji
 konstytucjom
B. konstytucję
 konstytucje
N. konstytucją
 konstytucjami
Ms. konstytucji
 konstytucjach
W. konstytucjo
 konstytucje
Data ostatniej modyfikacji: 16.01.2014
Copyright© Instytut Języka Polskiego PAN