Chronologizacja
Pochodzenie
psł. *jьže 'który'
W polszczyźnie nagłosowe j- zanikło, podobnie jak w wyrazach: gra < psł. *jьgra, skrzyć (się) < *jьskriti (sę).
Por. iż
1. wiem, że
Definicja
Noty o użyciu
1) w zdaniu wprowadzającym że występują czasowniki lub rzeczowniki odnoszące się do mówienia, woli, chcenia, wiedzy, np. mówić, twierdzić, tłumaczyć, przepraszać, pisać, przeczytać, wierzyć, myśleć, sądzić, pamiętać, zapomnieć, wiedzieć, oznaczać, rozumieć, wnioskować, wynikać, okazać się, przekonać, spodziewać się, cieszyć się; fakt, wiadomość, informacja, znak, zasada, fakt, świadomość, szczęście, wrażenie, obawa, pogląd
2) po zaprzeczeniu czasownika, po którym występuje że, w zależności od czasownika że zostanie zastąpione przez czy, aby, by, żeby, ażeby (np. nie wiem, czy przyjdziesz, nie sądzę, żeby/aby ona tam była, nie słyszałem, by to była dobra książka)
3) jeśli po zaprzeczonym czasowniku wystąpi że (np. nie stwierdzono, że ona tam była), to znaczy, że opisywany po że stan rzeczy rzeczywiście miał miejsce; jego zachodzenia nie przesądza natomiast obecność po zaprzeczonym czasowniku czy, aby, żeby itd. (np. nie stwierdzono, czy ona tam była)
Warianty
- rzadziej iż
Cytaty
|
Myślisz, że nikt się nie dowie? źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004 |
|
|
Wiedział, że popularność daje złudną siłę. Że jest jedynie przyjemnym kłamstwem. źródło: NKJP: Bronisław Świderski: Słowa obcego, 1998 |
|
|
To, że jesteście krewnymi, to wasza sprawa. źródło: NKJP: Sławomir Mrożek: Tango, 1997 |
|
|
Nagle obaj doznali wrażenia, że są o czterdzieści lat młodsi. źródło: NKJP: Andrzej Szczypiorski: Początek, 1990 |
|
|
Żem odludek, powiadasz? źródło: NKJP: Leon Kruczkowski: Kordian i cham, 1979 |
Odmiana
część mowy: włącznik
Składnia
| Zd.Nadrz._, że_ Zd.Podrz. że _Zd.Podrz., _Zd.Nadrz. Zd.Podrz.: Cz. lub Rz. nazywający wiedzę, mówienie, chcenie |
|||
| aglutynacja: fakultatywna: żem, żeś, żeśmy, żeście | |||
|
ograniczenia zakresu użycia:
nie: Cz. t. rozk.
|
|||
| szyk: zmienny: pozycja centralna lub początkowa względem obu członów antepozycja względem wprowadzanego członu |
|||
Informacja normatywna
między zdaniami składowymi stawia się przecinek
2. było tak ciemno, że nic nie widzieliśmy
Definicja
Noty o użyciu
1) komentarz przyrematyczny
2) w zdaniu nadrzędnym zwykle występują zaimki tak, taki, tyle, odnoszące się do intensywności cechy, o której mowa
Warianty
- rzadziej iż
Kategoria znaczeniowa
wykładnik nawiązania
Cytaty
|
Tyle roboty, że nie mogę nadążyć. źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004 |
|
|
Książki stały na jasnych półkach. Były tak wczepione w siebie, że prawie tworzyły mrok. źródło: NKJP: Bronisław Świderski: Słowa obcego, 1998 |
|
|
Lecz rysy Henia wydawały się niewyraźne, a głos tak cichy, że Pawełek nie rozumiał słów. źródło: NKJP: Andrzej Szczypiorski: Początek, 1990 |
|
|
Poleciał do przodu tak gwałtownie, że runął na podłogę. źródło: NKJP: Marek Krajewski: Koniec świata w Breslau, 2003 |
|
|
Krawat na szyi taki już wzorzysty i kolorowy, że jak się na niego spojrzało, to już się nogi do tańca rwały, ot co. źródło: NKJP: Christian Skrzyposzek: Wolna Trybuna, 1999 |
Odmiana
część mowy: spójnik
podklasa: właściwy centralny wynikowy
Składnia
| _, że _ | |||
| korelat: fakultatywny: tak, taki, tyle | |||
|
ograniczenia zakresu użycia:
nie: Cz. t. rozk.
|
|||
| szyk: stały: interpozycja | |||
3. że on dał radę!
Definicja
Noty o użyciu
komentarz do całych struktur tematyczno-rematycznych
Kategoria znaczeniowa
wykładnik nawiązania
Cytaty
|
Że ty wszystko musisz obrzydzić! źródło: NKJP: Mariusz Sieniewicz: Czwarte niebo, 2003 |
|
|
- Wielmożna pani ze dworu, a fatygowała się do nas, biednych ludzi... Że ten mój wstydu nie ma, żeby tyla kłopotu - sumitowała się nieszczerze Mielczarkowa. źródło: NKJP: Teresa Bojarska: Świtanie, przemijanie, 1996 |
Odmiana
część mowy: modyfikator deklaratywności
podklasa: zdaniowy
Składnia
| że _ | |||
|
ograniczenia zakresu użycia:
nie: Cz. cz. teraźn., cz. przysz., Cz. t. rozk., t. przyp.
|
|||
| szyk: stały: antepozycja | |||
4. po co żeś przyszedł?
Definicja
Cytaty
|
I mnie też chcieli wywieźć, ale żem się im nie dał. źródło: NKJP: Zygmunt Zeydler-Zborowski: Czarny mercedes, 2005 |
|
|
Tak żem tylko pytał. źródło: NKJP: Piotr Śliwiński: Dziki kąt, 2007 |
|
|
Mieszkamy tak blisko, a nic żeśmy nie wiedzieli. źródło: NKJP: Paweł Smoleński: Prawo do cierpienia, Gazeta Wyborcza, 1998-10-02 |
|
|
Jeszcze pamiętam, jak żeśmy razem wiosną na pstrąga chodzili […]. źródło: NKJP: Andrzej Stasiuk: Opowieści galicyjskie, 1995 |
|
|
Dlaczego żeście pouciekali? źródło: NKJP: Mariusz Ziomecki: Lato nieśmiertelnych, 2002 |
Odmiana
część mowy: modyfikator deklaratywności
podklasa: przywyrazowy
Składnia
| że _ Cz. cz. przesz. |
||
| aglutynacja: obligatoryjna: żem, żeś, żeśmy, żeście | ||
| szyk: stały: antepozycja |
Informacja normatywna
Uważane za niepoprawne, gdyż czasowniki, obok których występuje że, nie wymagają jego obecności