spekulatywny

Jeśli bowiem mówimy o prawdziwej niewoli, totalnej zależności, to arbitralność nominalistycznego boga wyraża rzecz najdobitniej, i już nie w religijnych kategoriach wiary, ale w języku spekulatywnej metafizyki.

źródło: KWJP: Tadeusz Bartoś: Klątwa Parmenidesa. Eseje metafizyczne, 2020

Ale rozum nasz służy nam nie tylko do interpretacji doświadczenia. Obok rozumu spekulatywnego istnieje rozum praktyczny, który ma własne zasady a priori o treści normatywnej.

źródło: NKJP: Leszek Kołakowski: O co nas pytają wielcy filozofowie. Seria 3, 2006

Po pierwsze, Kant również stawia pod znakiem zapytania dualizm przyrodoznawstwa i metafizyki, wskazując na to, że już u samych swych podstaw, w postaci syntetycznych zasad a priori, nauki przyrodnicze zawierają nieusuwalny element metafizyczny, spekulatywny, choć oczywiście jest to spekulacja poddana „dyscyplinie rozumu” (na tym m.in. polega naukowość nowożytnego przyrodoznawstwa).

źródło: KWJP: Marcin Poręba: Wolność i metafizyka. Eseje z filozofii pierwszej, 2017

To, co Absolutnie Inne, może być albo logosem, albo kształtem niewymownego milczenia, które jednak wyzwala miłość, porywa, daje do myślenia i rozwija spekulatywną wyobraźnię.

źródło: KWJP: Karol Tarnowski: Metafizyka w człowieku, Znak, 2017-01-31