Koncepcja podziału
tematycznego słownictwa w WSJP PAN
wraz
z zastosowanym schematem klasyfikacji jest autorskim dziełem Barbary Batko-Tokarz.
Szczegółowego jej uzasadnienia metodologicznego i objaśnienia zasad pracy należy
szukać
w
jej artykule (Batko-Tokarz 2018), a także w monografii (Batko-Tokarz 2019).
Zasadniczym celem Słownika tematycznego jest zaprezentowanie współczesnej leksyki
polskiej w
postaci ustrukturyzowanej mapy semantycznej oraz umożliwienie wyszukiwania
słownictwa
przynależącego do określonych pól leksykalno-semantycznych. Hasła w WSJP PAN poddaje
się
kwalifikacji tematycznej według ściśle określonych kryteriów na poziomie znaczeń, w
rezultacie każde podhasło zostaje automatycznie podłączone do określonej gałęzi
schematu
klasyfikacyjnego. Dzięki temu prezentowany Słownik tematyczny staje się największym
onomazjologicznym leksykonem polszczyzny, obejmującym (według stanu na sierpień 2022
r.)
blisko sto pięćdziesiąt tysięcy jednostek leksykalnych (znaczeń).
Kwalifikacji tematycznej poddane zostały wszystkie hasła w słowniku, oprócz
opisujących
wyrazy i wyrażenia funkcyjne, gdyż nie odnoszą się one do rzeczywistości
pozajęzykowej,
ale
informują o zależnościach między składnikami tekstu. Klasyfikacja tematyczna zaś
odnosi
daną
jednostkę leksykalną języka do konkretnego wycinka rzeczywistości pozajęzykowej.
Zadaniem osób dokonujących klasyfikacji tematycznej jest przypisanie każdemu
znaczeniu
jednostki hasłowej określonego miejsca w schemacie kategorii tematycznych
słownictwa.
Czyni się to przede wszystkim na podstawie analizy znaczenia, opisanego w definicji,
za
kryteria pomocnicze uznaje się niekiedy także udokumentowane w hasłach typowe użycia
danej jednostki.
Zdarzają się jednak również jednostki o znaczeniu na tyle ogólnym, że trudno jest dla
niego znaleźć jedną lub nawet kilka „dominant semantycznych”, które by je pozwoliły
precyzyjnie zaklasyfikować. W praktyce jednostka taka mogłaby zostać zakwalifikowana
do
większości grup tematycznych, lecz do żadnej z nich pierwszoplanowo. Niektóre
leksemy
nie mieszczą się natomiast w żadnej z kategorii. Dotyczy to na przykład takich
czasowników jak: być, stać się, postępować, odbyć się.
Uznajemy takie leksemy za przynależne do słownictwa atematycznego, które nie
zostanie
objęte podziałem na określone pola leksykalno-semantyczne. Ściślej – przynależą one
do
osobnej sekcji pierwszego poziomu mapy semantycznej, opatrzonej nagłówkiem
ATEMATYCZNE,
która nie podlega dalszej strukturyzacji.
Podziałem na pola
tematyczne objęto zarówno
słownictwo nienacechowane, jak i nacechowane, opatrzone rozmaitymi kwalifikatorami,
w
tym kwalifikatorami specjalistycznymi. W WSJP PAN jest zachowane wyraźne
rozgraniczenie
między obiema klasyfikacjami. Klasyfikacja tematyczna mówi o przynależności dalej
jednostki do wskazanego pola tematycznego (lub kilku pól), kwalifikator
specjalistyczny
przede wszystkim informuje o zawężeniu zakresu użycia jednostki do warstwy
terminologicznej lub przynajmniej do leksyki typowej dla komunikacji w gronie
specjalistów danej dziedziny nauki lub wiedzy. Przy opracowywaniu schematu
klasyfikacji
tematycznej kierowano się zaś antropocentrycznym podejściem do słownictwa, a więc
spoglądano na materiał z punktu widzenia człowieka, które percypuje rzeczywistość w
inny
sposób niż przez pryzmat ustalonych taksonomii i kategorii naukowych.
Aby lepiej uzmysłowić różnicę między obiema klasyfikacjami, posłużymy się
przykładem.
W podpolu „rodzaje chorób” (zob. niżej) znalazły się między innymi następujące pary
jednostek leksykalnych:
- alzheimer – pot. `choroba
Alzheimera’
- choroba Alzheimera med.
`nieuleczalna i przewlekła zwyrodnieniowa choroba układu
nerwowego…’
oraz:
- dalekowzroczność `wada wzroku polegająca na tym, że….’
- nadwzroczność med.
`dalekowzroczność – wada wzroku’
W obu parach jednak tylko druga jednostka ma kwalifikator med., co oznacza, że jest
to
termin z dziedziny medycyny. Pierwszy człon takiego kwalifikatora nie ma. Bez
kwalifikatora występują w WSJP PAN również między innymi takie jednostki z podpola
„rodzaje chorób” jak: gościec, grypa, głuchota, inwalidztwo. Są to
bowiem wyrazy
powszechnie używane w języku ogólnym i ich znaczenie jest ogólnie wiadome. Nie jest
przy
tym istotne, że niektóre z nich (np. grypa) funkcjonują
również jako jednostki
terminologiczne.
Wprowadzony podział ma trzy poziomy, które można nazwać sferami, polami i podpolami.
Ostatecznie przyjęta struktura podziału przedstawia się następująco:
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA FIZYCZNA
- Budowa i funkcjonowanie ciała ludzkiego
- części ciała, elementy i substancje składowe
- czynności i stany fizjologiczne
- seksualność
- zmysły
- Bieg życia
- narodziny i dzieciństwo
- dorastanie i dojrzałość
- starzenie się
- śmierć
- Pielęgnacja ciała
- czynności związane z pielęgnacją ciała i ich efekty
- przedmioty związane z pielęgnacją ciała
- osoby związane z pielęgnacją ciała
- miejsca z związane z pielęgnacją ciała
- Choroby i ich leczenie
- rodzaje chorób
- przyczyny, objawy i skutki chorób
- uzależnienia
- leki i sposoby leczenia, zabiegi, sprzęty medyczne
- osoby związane z leczeniem
- miejsca i instytucje związane z leczeniem
- Określenia fizyczności człowieka
- wygląd
- płeć
- sprawność i wydolność organizmu
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA
- Stany psychiczne człowieka
- emocje i uczucia
- zachowania emocjonalne
- Usposobienie człowieka
- cechy charakteru, temperamentu, zdolności i umiejętności
- określenia człowieka ze względu na jego usposobienie
- Ocena i wartościowanie
- prawdy i wartości życiowe
- wola, postawy, nastawienie człowieka wobec świata i życia
- słownictwo oceniające
- Działalność intelektualna człowieka
- nazwy działań intelektualnych człowieka
- wytwory działań intelektualnych człowieka
- określenia człowieka ze względu na jego działalność intelektualną
- działalność naukowa
- filozofia
- Działalność artystyczna człowieka
- literatura
- sztuki plastyczne
- muzyka
- teatr
- film
- fotografia
- prądy, kierunki i kategorie artystyczne
- Relacje międzyludzkie
- określenia relacji międzyludzkich
- określenia osób wchodzących w relacje międzyludzkie
CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA
- Rodzina
- członkowie rodziny
- relacje rodzinne
- Najbliższe środowisko życia człowieka
- dom/inne miejsca zamieszkania i ich otoczenie
- czynności związane z codziennym życiem w domu
- meble i wystrój wnętrz
- sprzęty domowe i przedmioty codziennego użytku
- miasto
- wieś
- Ubranie
- rodzaje i części ubrań
- ozdoby i dodatki
- cechy ubrań
- czynności, przedmioty i osoby związane z robieniem i noszeniem ubrań
- Jedzenie i jego przygotowanie
- rodzaje pokarmu/potraw i ich cechy
- miejsca, osoby, przedmioty, sytuacje związane z jedzeniem
- czynności związane z przyrządzaniem jedzenia
- czynności związane z jedzeniem
- używki
- przyprawy, smaki
- Czas wolny
- turystyka
- urlop i wypoczynek
- hobby i zainteresowania
- rozrywka
- gry i zabawy
- Sport
- dyscypliny, imprezy i rozgrywki sportowe
- przedmioty związane ze sportem
- czynności związane ze sportem
- osoby i organizacje związane ze sportem
- miejsca związane ze sportem
- Praca
- rodzaje pracy
- miejsca pracy
- materiały i narzędzia pracy
- wynagrodzenie za pracę
- zawody
- organizacja i hierarchia w pracy, stosunki służbowe
CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE
- Funkcjonowanie państwa
- władza państwowa
- stosunki międzynarodowe
- urzędy i ich funkcjonowanie
- działalność polityczna
- doktryny i poglądy polityczne
- Przynależność i podział terytorialny
- typy terytoriów, podział administracyjny
- państwa, miasta, obszary geograficzne
- nazwy osób ze względu na ich pochodzenie i przynależność terytorialną
- Wojsko i wojna
- armia
- broń
- czynności, przedmioty, miejsca związane z wojskiem i wojną
- osoby związane z wojskiem i wojną
- Prawo i łamanie prawa
- regulacje prawne
- policja i inne służby mundurowe
- sąd
- przestępstwa
- więzienie i kara
- Zasady współżycia społecznego
- zwroty grzecznościowe i zachowania akceptowane społecznie
- zachowania i wyrażenia nieakceptowane społecznie
- stosunki, grupy i organizacje społeczne
- Język
- mówienie
- pisanie
- języki świata
- Tradycja
- zwyczaje i obyczaje
- uroczystości i święta
- wierzenia i przesądy
- świat dawnych epok i wydarzenia historyczne
- Religia – kościół
- wyznania: zasady i prawdy wiary
- sakramenty i obrzędy religijne
- osoby związane z religią i kościołem
- miejsca i instytucje związane z religią i kościołem
- Edukacja i oświata
- organizacje/placówki opiekuńcze i kulturalne
- pozaszkolne formy nauczania
- szkoła
- studia
- Środki masowego przekazu
- radio
- telewizja
- prasa
- wydawnictwa
- Biznes
- reklama i marketing
- funkcjonowanie firm i przedsiębiorstw
- handel i usługi
- Finanse
- czynności, przedmioty związane z pieniędzmi
- waluta
- podatki, opłaty, świadczenia pieniężne
- bankowość
- ubezpieczenia
- papiery wartościowe i akcje/udziały
- własność
CZŁOWIEK I TECHNIKA
- Budownictwo
- rodzaje budowli i ich cechy
- części budowli
- materiały, narzędzia i maszyny budowlane
- czynności związane z budową
- osoby związane z budową
- Komunikacja na odległość
- poczta
- telefon/telegraf
- internet
- Urządzenia i maszyny
- rodzaje urządzeń i maszyn
- budowa urządzeń i maszyn
- funkcjonowanie urządzeń i maszyn
- komputery/informatyka
- Przemysł
- rodzaje przemysłu
- miejsca i czynności związane z przemysłem
- osoby związane z przemysłem
- produkcja
- rzemiosło
- materiały używane w przemyśle
- Energia
- elektryczność
- źródła energii
- Transport
- transport lądowy
- transport powietrzny
- transport wodny
CZŁOWIEK I PRZYRODA
- Niebo i wszechświat
- badanie i podbój kosmosu
- gwiazdy i planety
- słońce i księżyc, pory dnia
- Pogoda
- klimat
- zjawiska atmosferyczne
- warunki atmosferyczne
- Ziemia
- budowa Ziemi
- ukształtowanie terenu
- zbiorniki wodne
- minerały i pierwiastki
- gleba
- ochrona i zanieczyszczenie środowiska
- rolnictwo
- Świat roślin
- budowa i funkcjonowanie roślin
- rośliny leśne i łąkowe
- rośliny ogrodowe i doniczkowe
- rośliny wodne
- rośliny uprawne
- owoce i warzywa
- rośliny egzotyczne
- rośliny ozdobne
- ogrodnictwo i dbałość o rośliny
- drzewa i krzewy
- Świat zwierząt
- budowa i funkcjonowanie organizmów zwierzęcych
- zwyczaje i zachowania zwierząt
- zwierzęta domowe i hodowlane
- zwierzęta leśne i polne
- zwierzęta drapieżne
- inne zwierzęta lądowe
- zwierzęta wodne
- ptaki
- owady
- mikroorganizmy
- hodowla i opieka nad zwierzętami; człowiek wobec zwierząt
KATEGORIE FIZYCZNE
- Cechy i właściwości materii
- kolory i światło
- kształty i figury
- wzory
- zapachy
- dźwięki
- ciężar
- temperatura i ogień
- cechy dotykowe
- stan skupienia, trwałość materii
- wielkość
- ruch i spoczynek
- jakość i intensywność
- Cechy i właściwości przestrzeni
- miejsce i jego usytuowanie w przestrzeni
- kierunek
- odległość
- ułożenie względem siebie
- miary przestrzeni
- Cechy i właściwości czasu
- upływ czasu
- częstotliwość
- kalendarz i miary czasu
- Ilość, liczby i liczenie
- ogólne określenia ilości
- szczegółowe określenia ilości
- kolejność
Wyróżnienie trzech poziomów klasyfikacji nie oznacza, że każda jednostka musi
być
sklasyfikowana przy użyciu kategorii ze wszystkich poziomów. Słownictwo różni
się
stopniem
ogólności i zdarza się, że dane znaczenie jest scharakteryzowane tematycznie
jedynie za
pomocą określeń z dwóch pierwszych poziomów, a nawet tylko w ramach kategorii
najogólniejszych (poziomu pierwszego). Wypadki takie są jednak w dotychczas
sklasyfikowanym
materiale stosunkowo rzadkie.
Spotyka się też sytuację, kiedy danemu znaczeniu wyrazu przypisana jest więcej
niż jedna
kwalifikacja tematyczna, wynika to z tego, że podziały tematyczne nie są
rozłączne;
analizując znaczenie z różnych punktów widzenia, zwraca się uwagę na jego
odmienne
aspekty,
co znajduje odzwierciedlenie w klasyfikacji.
- Batko-Tokarz B., 2018, Klasyfikacja tematyczna w WSJP PAN, w: Żmigrodzki P. i in.,
red.:
Wielki słownik języka polskiego PAN. Geneza, koncepcja, zasady opracowania, Instytut
Języka Polskiego PAN, Kraków, s. 79–92. (online)
- Batko-Tokarz B., 2019, Tematyczny podział słownictwa współczesnego języka polskiego
–
teoria, praktyka, leksykografia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
(online)