UKRYJ ODMIANĘ ROZWIŃ WSZYSTKO DRUKUJ

żupan

Chronologizacja

1239, Leszek Bednarczuk, Najstarsze polskie słowa. Słownik chronologiczny języka polskiego do końca XIII wieku, 2007

1. człowiek

Definicja

w dawnej Polsce i krajach słowiańskich: wysoki rangą urzędnik zarządzający określonym regionem lub pełniący inne ważne funkcje na dworze panującego

Pochodzenie

Stara ogólnosłowiańska pożyczka z nie do końca ustalonego źródła. Czasami wskazuje się na tur.-tatarskie korzenie (Brück), por. çupan 'pomocnik wiejskiego starosty'. Wyprowadza się też od podstawowego *župa 'wspólnota, okręg, rodzina; źródło, kopalina; kopalnia', wówczas pierwotnym byłoby znaczenie 'naczelnik wspólnoty, okręgu; zarządca; pan' (Vasmer)

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Tradycja świat dawnych epok i wydarzenia historyczne

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Funkcjonowanie państwa urzędy i ich funkcjonowanie

Relacje znaczeniowe

hiperonimy:

dostojnik

Cytaty

	W Polsce i w Czechach w XII i w XIII wieku żupan określał 'wysokich dostojników' ([wielki żupan] stał nad innymi; powstał z tego król serbski), a z czasem i 'wójtów' (już w 777 roku żupan Wysz był nad Dunajem wójtem). źródło: NKJP: Julia Legomska: PAŃSTWO, NARÓD, OJCZYZNA w dawnej polszczyźnie. Leksykalno-semantyczny opis pojęć, 2010
	Rabczyce, położone tuż przy granicy z Polską [...], założyli polscy osadnicy w 1616 r. na życzenie żupana orawskiego Jerzego Thurzo. źródło: NKJP: Ryszard M. Remiszewski: Dawno temu w Rabczycach.., Dziennik Polski, 2006-03-10
	Wydaje się, że władza sądownicza pana grodowego z czasem obejmowała coraz więcej spraw. Można przypuszczać, że wyrosła ona z konieczności zabezpieczenia przez żupana sprawnego poboru danin. źródło: NKJP: Marek Kazimierz Barański:Dynastia Piastów w Polsce, 2005
	Rywalizacja między rodami trwała. Berzeviczy - po wymarciu Arpadów na Węgrzech - od początku stanęli po stronie Karola Andegaweńskiego, wybór był trafny, za co spadły na nich liczne królewskie nadania i godności, w tym żupana spiskiego dla Kokosza w 1307 roku. źródło: NKJP: Ryszard M. Remiszewski: Expiatio Kokosza Berzeviczy, Dziennik Polski, 2005-05-20

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: m1

	liczba pojedyncza	liczba mnoga
M.	żupan	żupani	ndepr
M.	żupan	żupany	depr
D.	żupana	żupanów
C.	żupanowi	żupanom
B.	żupana	żupanów
N.	żupanem	żupanami
Ms.	żupanie	żupanach
W.	żupanie	żupani	ndepr
W.	żupanie	żupany	depr

Składnia

	+	żupan	+	(JAKI)
	+	żupan	+	(CZEGO)

2. ubiór

Definicja

w dawnej Polsce: męski ubiór, o kroju długiej, zapinanej na haftki lub guziki sukni, ze stójką i długim rękawem, noszony przez szlachtę

Pochodzenie

wł. giubbone, giuppone (< giubba, giuppa) 'strój męski z grubego materiału, kaftan'< 'kaftan, kabat, kamizelka'

z ar. ğubba 'wełniana tunika wierzchnia; długa szata wierzchnia, otwarta z przodu, z długimi rękawami'

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Zasady współżycia społecznego stosunki, grupy i organizacje społeczne

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Tradycja świat dawnych epok i wydarzenia historyczne

Relacje znaczeniowe

hiperonimy:

ubiór

Połączenia

żupan i pas; żupany i kontusze

Cytaty

	Ubrany jest w zielony żupan ze stójką, zapinany na rząd małych, okrągłych guzów, i ceglastą delię z szalowym, ciemnym futrzanym kołnierzem. źródło: NKJP: Tomasz A. Nowak: Odzyskane zabytki, Gazeta Radomszczańska, 2009-07-01
	Na starych obrazach Abbas wygląda trochę jak polski magnat kresowy. Długie, sumiaste wąsy, wspaniały żółty żupan w błękitne kwiaty, pas kontuszowy, wielka czapa z piórkiem, zakrzywiona szabla. źródło: NKJP: Marek Kęskrawiec: Czwarty pożar Teheranu, 2010
	Założyciele Łaskiego Bractwa Strzelców Kurkowych ustalili, że ich organizacyjnym strojem będą szlacheckie kontusze. Każdy miał się wyposażyć także w czerwone lub żółte buty z cholewami z koziej skóry, stosowne spodnie, żupan, pas, szablę, czapkę konfederatkę. źródło: NKJP: Joanna Pawłowska: Runął kur, niech żyje król!, Dziennik Łódzki, 2001-06-01
	Nie wszystkie kostiumy są [...] udostępnione do wypożyczenia. Dotyczy to zwłaszcza drogich kreacji, takich jak krakowskie serdaki czy stroje szlacheckie złożone z żupanów, kontuszy i pasów słuckich. źródło: NKJP: (TB): Bezcenne kostiumy, Dziennik Zachodni. 2006-02-08
	Odziany był w żupan ze złotogłowiu i futrzany kołpak. źródło: NKJP: Witold Jabłoński: Dzieci nocy, 2001

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: m3

	liczba pojedyncza	liczba mnoga
M.	żupan	żupany
D.	żupana	żupanów
C.	żupanowi	żupanom
B.	żupan	żupany
N.	żupanem	żupanami
Ms.	żupanie	żupanach
W.	żupanie	żupany

Data ostatniej modyfikacji: 31.10.2024