UKRYJ ODMIANĘ ROZWIŃ WSZYSTKO DRUKUJ

nie

Chronologizacja

XIV w., Bor

Pochodzenie

psł. *ne

1. nie przyszedł, nie ona

Definicja

to, o czym mowa, nie ma miejsca / nie istnieje

Noty o użyciu

1) używane również samodzielnie zamiast składnika zdania, który musiałaby zostać powtórzony i zaprzeczony, oraz Może w dużym mieście można się schować przed ludźmi, ale tutaj nie
2) jeśli niezaprzeczony czasownik występuje z biernikiem (np. lubię kawę), to zaprzeczony będzie wymagał dopełniacza (np. nie lubię kawy)
3) jeśli w zdaniu z niezaprzeczonym czasownikiem występuje że/iż (np. wiem, że przyjdziesz, sądzę, że ona tam była, słyszałem, że to dobra książka), po zaprzeczeniu w zależności od czasownika wystąpi czy, aby, by, żeby, ażeby (np. nie wiem, czy przyjdziesz, nie sądzę, żeby/aby ona tam była, nie słyszałem, by to była dobra książka)
4) jeśli po zaprzeczonym czasowniku wystąpi że (np. nie stwierdzono, że ona tam była), to znaczy, że opisywany po że stan rzeczy rzeczywiście miał miejsce; jego zachodzenia nie przesądza natomiast obecność po zaprzeczonym czasowniku czy, aby, żeby itd. (np. nie stwierdzono, czy ona tam była)
5) w trybie rozkazującym po nie najczęściej występuje czasownik niedokonany, np. Kup chleb!, Nie kupuj chleba!, Napisz list do babci!, Nie pisz listu do babci!
6) jeśli nie występuje przed przymiotnikiem lub przysłówkiem w stopniu wyższym, jak na przykład w zdaniach Ale nie gorszy od niego okazał się Fryderyk, Kasia biegła dość szybko, ale nie wolniej od niej pędził Tomek, to nadawca takiego komunikatu chce podkreślić, że oba nazwane przez niego obiekty posiadają cechę, o której mowa, w prawie identycznym bądź jednakowym stopniu
7) o braku cechy lub jej występowaniu tylko w niewielkim zakresie mowa jest w zdaniach z zaprzeczonym przymiotnikiem lub przysłówkiem w stopniu najwyższym, np. Francuskie koleje są uważane za najlepsze w Europie, ale przy tym nie najtańsze, Działo się tam nie najlepiej

Kategoria znaczeniowa

wykładnik zaprzeczenia

Relacje znaczeniowe

antonimy:  tak II
sprzeczne:  zgadza się

Cytaty

Była podrzutkiem. Nie miała żadnego imienia, to znaczy nikt nie wiedział, jak się nazywa.

źródło: NKJP: Bronisław Świderski: Słowa obcego, 1998

Zawsze jej mówiłem, żeby wieczorem jeździła taksówką, a nie autobusem.

źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004

Starszy pan znowu nie w formie.

źródło: NKJP: Sławomir Mrożek: Tango, 1997

Nie dziś, to jutro, pojutrze, za tydzień spotka go gdzieś na ulicy, w sklepie, w autobusie i w tysiącach innych miejsc.

źródło: NKJP: Mariusz Sieniewicz: Czwarte niebo, 2003

Taki nasz los, podoba się czy nie. Innego nie będzie [...].

źródło: NKJP: Teresa Bojarska: Świtanie, przemijanie, 1996

Odmiana

część mowy: modyfikator deklaratywności

podklasa: operator negacji

Składnia

nie _
szyk: stały: antepozycja

Informacja normatywna

nie z Cz., Przym. i Przysł.[sub]st. wyż. i najwyż.[/sub] piszemy rozłącznie, natomiast z Rz., Przym. i Przysł.[sub]st. rów.[/sub] łącznie

2. Nie cieszysz się?

Definicja

nadawca pyta odbiorcę o obserwowany / przewidywany przez niego stan rzeczy, chcąc się upewnić co do tego, czy jest / będzie on prawdziwy

Noty o użyciu

1) komentarz do całych struktur tematyczno-rematycznych
2) używane również w pytaniach retorycznych, w których nadawca jest raczej przekonany, że to, o czym mówi jest prawdą
3) zadawanie zaprzeczonych pytań, najczęściej z czasownikiem w trybie przypuszczającym, jest uważane za grzeczny sposób proponowania czegoś
4) za pomocą takich struktur nadawca może też wyrazić swoje oburzenie, np. Nie mówiono ci, że starszych trzeba szanować?, Czy on nigdy nie nauczy się sprzątać po sobie?
5) w zależności od intonacji spodziewamy się odpowiedzi potwierdzającej to, o co pyta nadawca, lub zaprzeczającej temu, np. – Nie lubisz czekolady? – No co ty, uwielbiam!, – Nie kłamiesz, Grzesiu? – Ja miałbym kłamać? Niemożliwe, proszę cioci.

Kategoria znaczeniowa

wykładnik potwierdzenia prawdziwości sądu

Cytaty

Wuja Eugeniusza nie poznajesz?

źródło: NKJP: Sławomir Mrożek: Tango, 1997

- A pan nie Francuz? - słyszę, jak woła z niższej kondygnacji.

źródło: NKJP: Stanisław Dygat: Jezioro Bodeńskie, 1995

Czyż Sowieci nie dostarczą ropy naftowej, pszenicy, ziemniaczków, czego tam jeszcze?! Będziemy sobie żyli, panie Kujawski kochany, co prawda pod obcym butem, tego się ukryć nie da, ale za to w pokoju […].

źródło: NKJP: Andrzej Szczypiorski: Początek, 1990

– Nie napisałbyś o swoich doświadczeniach?

źródło: NKJP: Andrzej Horubała: Farciarz, 2003

Odmiana

część mowy: modyfikator deklaratywności

podklasa: operator negacji

Składnia

nie _
Zd. pyt.
szyk: stały: antepozycja

3. ileż to on się nie napisał podań

Definicja

fakt, o którym mowa, dotyczy tak wielu czynności / osób, że zwraca to uwagę nadawcy

Noty o użyciu

komentarz przyrematyczny

Kategoria znaczeniowa

wykładnik podkreślenia

Cytaty

Boże! Czego się człowiek nie nasłuchał!

źródło: NKJP: Beata Obertyńska: W domu niewoli, 2005

Mrozowski [...] przygotowuje dużą rzecz o nas wszystkich. Dał mi do przejrzenia - czego on tam nie ponawypisywał, zwłaszcza o tobie! Starałem się to i owo skorygować, ale to beznadziejna robota.

źródło: NKJP: Józef Łobodowski: O Cyganach i katastrofistach, Kultura, 1964

Kogo tam nie było! Kazimierz Mikulski, Tadeusz Brzozowski, ale przede wszystkim poznałam wtedy Tadeusza Kantora.

źródło: NKJP: Barbara Ziembicka: Najprostszą drogą. Rozmowy z artystami, 1998

Dlatego też, kiedy tylko okazja była ku temu sposobna, ustawiał się przy kontuarze w miejscu najbardziej słyszalnym i głośno opowiadał, czego to on w życiu nie robił, czego nie widział, gdzie nie był [...].

źródło: NKJP: Sławomir Shuty: Ruchy, 2008

Odmiana

część mowy: modyfikator deklaratywności

podklasa: operator negacji

Składnia

nie _
Cz.
szyk: stały: antepozycja

4. pies nie pies, jakoś dziwnie to wygląda

Definicja

obiekt, o którym mowa, ma pewne cechy czegoś należącego do kategorii znanej nadawcy i dlatego mówiący używa na określenie tego obiektu nazwy tej kategorii, ale nie jest pewien, czy przysługuje ona obiektowi, o którym mowa

Kategoria znaczeniowa

wykładnik wahania

Cytaty

Wtem z gąszczu wypada coś dużego i gna wprost na omdlałą. Pies, nie pies? Spore to, krępe, ciężkie. Całe w szczeci. Z długą, ospowatą mordą. Jak ten Alf z telewizji.

źródło: NKJP: Piotr Siemion: Finimondo. Komedia romantyczna, 2004

Rycerz przetarł oczy ze zdumieniem: przed nim, w pełnym blasku księżyca stała najdziwniejsza postać, jaką kiedykolwiek w życiu widział. Człowiek, nie człowiek sięgał mu zaledwie do pasa - nie większy od miecza, który wisiał przy boku. Głowę cudaka przykrywał głęboko nasadzony cylinder, spod którego gorącym blaskiem świeciło dwoje niesamowitych oczu. Spiczasta bródka podkreślała jeszcze śmieszność tej dziwnej postaci. Spod kraciastych i kusych portek wystawały nogi: jedna zwykła, ludzka, druga natomiast - zakończona końskim kopytem - uderzała co chwila w ziemię.

źródło: NKJP: Gracjan Bojar-Fijałkowski: O zbójcach z Góry Chełmskiej i inne legendy o Koszalinie, 2006

Artur zaprosił go do udziału w przedsięwzięciu pod tytułem Wiersze dla dzieci. […] Przy okazji Artur prosił też o dołączenie do wierszy rysunków dzieci. […] Książka ukazała się. Książka, nie książka. To był chyba kolejny numer „Dziennika portowego”.

źródło: NKJP: Maciej Malicki: Ostatnia, 2004

Odmiana

część mowy: spójnik

podklasa: właściwy centralny weryfikujący

Składnia

_ nie _
w obu pozycjach ten sam Rz. M.
szyk: stały: interpozycja

5. jechać, nie jechać, sama nie wiem

Definicja

mówiący nie wie, na którą z dwóch przeciwnych możliwości powinien się zdecydować

Kategoria znaczeniowa

wykładnik wahania

Cytaty

I znowu targały mną sprzeczne uczucia. Iść, nie iść. Oczywiście poszedłem.

źródło: NKJP: Maria Nurowska: Mój przyjaciel zdrajca, 2004

Kiedy sama nie wiem, co w takiej sytuacji: jechać, nie jechać? A jak on tu jednak wpadnie, a mnie nie będzie?

źródło: NKJP: Łukasz Kamykowski: Dom między lipą a bilbordem, 2008

– Nie chciałem go brać. Łączność ze światem może jest ważna, ale ważniejsze jest dojście do bieguna.
Wziąć, nie wziąć. W końcu wzięli.

źródło: NKJP: Marek Kamiński, Wojciech Moskal, Sławomir Swerpel: Nie tylko biegun, 1996

Powiedzieć, nie powiedzieć? - wahała się. - Powiem, postanowiła w końcu.

źródło: NKJP: Błahostka, Gazeta Wyborcza, 1997-11-28

Myślał przez całą noc. Co robić? Pisać? Nie pisać?

źródło: NKJP: Antoni Libera: Madame, 2003

Odmiana

część mowy: spójnik

podklasa: właściwy centralny weryfikujący

Składnia

_ nie _
w obu pozycjach ten sam Cz. bezok.
szyk: stały: interpozycja

6. deszcz nie deszcz, muszę iść do pracy

Definicja

stan rzeczy nazwany przez mówiącego zachodzi niezależnie od tego, czy występują przywołane przez niego okoliczności czy nie

Noty o użyciu

w tej samej funkcji używane jest czy nie, np. Do Akademii jeszcze pięć godzin, a posprzątać trzeba, święto czy nie święto.

Kategoria znaczeniowa

wykładnik alternatywy

Cytaty

W związku z tym jeździliśmy i startowali na motocyklach przez okrągły rok, zima nie zima, mróz nie mróz, śnieg nie śnieg.

źródło: NKJP: Tomasz Domaniewski: Niedaleko od prawdy

Noc, nie noc, nie da się przejść przez miasto tak, żeby nie wpaść w obiektyw paru tysiącom kamer.

źródło: NKJP: Jacek Dukaj: Czarne oceany, 2001

Kto nie umiał, kto się pomylił, baty, stary nie stary, chory nie chory.

źródło: NKJP: Janusz Rudnicki: Chodźcie, idziemy, 2007

Misiak opędzał się, mrucząc coś w rodzaju, że mu się spod serca wyrwało i że chyba jaki diabeł w nim siedzi, a Mały, że siedzi, nie siedzi, to jest bydlęctwo wobec reszty i że, niestety, tak jak stoi, idzie z tym do Jurka.

źródło: NKJP: Janusz Głowacki: Rose Café i inne opowieści, 1997

Odmiana

część mowy: spójnik

podklasa: właściwy centralny weryfikujący

Składnia

_ nie _
w obu pozycjach to samo słowo / ta sama fraza
szyk: stały: interpozycja

7. anioł, nie kobieta

Definicja

wbrew temu, co można by powiedzieć o naturze danego obiektu, według nadawcy jest on czymś innym

Noty o użyciu

komentarz przyrematyczny

Kategoria znaczeniowa

wykładnik zaprzeczenia

Cytaty

Mój pierwszy mąż to był anioł, nie człowiek.

źródło: NKJP: Jan Brzechwa: Opowiadania drastyczne

Diabeł, nie syn. O, nie słyszysz, jak po drzwiach pazurami drapie?

źródło: NKJP: Wiesław Myśliwski: Kamień na kamieniu, 2008

To potwór nie kobieta, wierz mi. Jej musisz się wystrzegać najbardziej ze wszystkich.

źródło: NKJP: Marta Tomaszewska: Podróż do krainy Om. Opowieść hipotetyczna, 1974

Jeśli dodać do tego nietypową budowę silnika, gdzie każdy cylinder można wymontować, to jest to cacko, nie samochód.

źródło: NKJP: Mirosław Wiśniewski: Władek na śruby, Kurier Powiatu Kwidzyńskiego, 1999-09-03

Odmiana

część mowy: spójnik

podklasa: właściwy centralny weryfikujący

Składnia

_, nie _
w obu pozycjach Rz.
szyk: stały: interpozycja

8. Idziesz? Nie.

Definicja

mówiący zaprzecza temu, co obserwuje / słyszy

Noty o użyciu

1) wypowiedzeniowe
2) używane w pytaniach o rozstrzygnięcie, np. – Idziesz? – Nie., również zaprzeczonych, np. – Nie idziesz? – Nie, no co ty, idę.
3) najczęściej używane po to, by:
a) zaprzeczyć jakiemuś sądowi,
b) odrzucić czyjąś propozycję,
c) sprzeciwić się zastanemu stanowi rzeczy (w tej funkcji często w połączeniu z no: no nie),
d) powstrzymać kogo od zrobienia czegoś

Kategoria znaczeniowa

wykładnik zaprzeczenia

Relacje znaczeniowe

(quasi)synonimy:  nie i nie
antonimy:  tak II
(quasi)antonimy:  no, owszem
sprzeczne:  zgadza się

Cytaty

- Nie, to nie ten pan - uśmiechnął się blondyn.

źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004

- Wejdź do domu, każę samowar zapalić.
- Nie, nie, dziękuję, muszę jechać.

źródło: NKJP: Tadeusz Konwicki: Bohiń, 1992

Na pytanie, czy przypadkiem nie podwieźć, Zygmunt odpowiedział stanowczo, acz uprzejmie, że nie.

źródło: NKJP: Mariusz Sieniewicz: Czwarte niebo, 2003

No nie, nie wytrzymam, gdy słyszę takie głupoty!

źródło: NKJP: Marek Krajewski: Koniec świata w Breslau, 2003

- Do widzenia tymczasem - rzekła Janka.
- Nie, nie! - zawołałem.

źródło: NKJP: Stanisław Dygat: Jezioro Bodeńskie, 1995

Odmiana

część mowy: komentarz metatekstowy

podklasa: dopowiedzenie

Składnia

/nie/
szyk: wypowiedzeniowe

9. Ładny, nie?

Definicja

prośba o potwierdzenie przez odbiorcę tego, co o danym stanie rzeczy stwierdził nadawca

Noty o użyciu

1) komentarz do całych struktur tematyczno-rematycznych
2) w tym znaczeniu używane też co nie

Kategoria znaczeniowa

wykładnik nawiązania kontaktu

Relacje znaczeniowe

(quasi)synonimy:  prawda II

Cytaty

Przecież jest ładna, nie?

źródło: NKJP: Mariusz Kaszyński: Martwe światło, 2009

No i straszne się zamieszanie zrobiło, jak żona to przeczytała. Niezłe jaja, nie?

źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004

KRYSIA: Kuchnię mieliśmy urządzoną bardzo prowizorycznie i mąż mi w końcu kupił piękną kuchenkę.
KASIA: Tobie kupił? Jaki dobry, nie?

źródło: NKJP: Monika Pawluczuk, Katarzyna Miller: Być kobietą i nie zwariować. Opowieści psychoterapeutyczne, 2010

Oj, niegrzeczny, niegrzeczny... A nie wyglądał, co nie?

źródło: NKJP: Włodzimierz Kowalewski: Bóg zapłacz!, 2000

Odmiana

część mowy: komentarz metatekstowy

podklasa: przyzdaniowy

Składnia

_, nie?
szyk: stały: postpozycja

10. dzisiaj, nie, wczoraj

Definicja

nadawca, korygując uprzednio podane błędne dane, podaje nowe, poprawne

Noty o użyciu

komentarz przyrematyczny

Kategoria znaczeniowa

wykładnik korekty wypowiedzi

Cytaty

Dwa, nie, trzy tygodnie temu.

źródło: NKJP: Andrzej Zbych: Stawka większa niż życie, 2000

Teraz nowe podstawy zasiłków obliczamy, bilans znowu, do siódmej nawet raz siedziałam. We wtorek, nie, poczekaj, we środę.

źródło: NKJP: Kazimierz Kowalewski: Powrót do Breitenheide, 1998

Coś mówili, że się nie wywiązał i że się jutro, to znaczy wczoraj, nie, dzisiaj - spojrzał na zegarek - wczoraj - poprawił się - zobaczą z nim znowu.

źródło: NKJP: Janusz Płoński, Maciej Rybiński: Góralskie tango, 1978

Odmiana

część mowy: komentarz metatekstowy

podklasa: przyrematyczny

Składnia

_, nie _
w obu pozycjach wyrażenia tego samego rodzaju
szyk: stały: interpozycja

Frazeologizmy

_, jeśli nie _
było nie było
co _, to nie _
co to, to nie
czemu nie
gdyby nie
jak nie _, to _
nie bardzo
nie bez
nie byle
nie do wiary II
nie do wiary I
nie i nie
nie inaczej
nie lada
nie ma jak
nie ma za co
nie na darmo
nie darmo
nie od parady II
nie sposób
nie to nie
nie tyle _, co _
nie tyle _, ile _
nie tylko _, lecz _
nie tylko _, ale _
nie w kij dmuchał
nie wiedzieć czemu
nie za bardzo
nie żeby
żeby nie
Data ostatniej modyfikacji: 16.04.2015
Copyright© Instytut Języka Polskiego PAN
Open toolbar

Menu dostępności

  • Powiększ tekst

  • Zmniejsz tekst

  • Wysoki kontrast

  • Resetuj