Chronologizacja
Pochodzenie
psł. *ne
1. nie przyszedł, nie ona
Definicja
Noty o użyciu
1) używane również samodzielnie zamiast składnika zdania, który musiałaby zostać powtórzony i zaprzeczony, oraz Może w dużym mieście można się schować przed ludźmi, ale tutaj nie
2) jeśli niezaprzeczony czasownik występuje z biernikiem (np. lubię kawę), to zaprzeczony będzie wymagał dopełniacza (np. nie lubię kawy)
3) jeśli w zdaniu z niezaprzeczonym czasownikiem występuje że/iż (np. wiem, że przyjdziesz, sądzę, że ona tam była, słyszałem, że to dobra książka), po zaprzeczeniu w zależności od czasownika wystąpi czy, aby, by, żeby, ażeby (np. nie wiem, czy przyjdziesz, nie sądzę, żeby/aby ona tam była, nie słyszałem, by to była dobra książka)
4) jeśli po zaprzeczonym czasowniku wystąpi że (np. nie stwierdzono, że ona tam była), to znaczy, że opisywany po że stan rzeczy rzeczywiście miał miejsce; jego zachodzenia nie przesądza natomiast obecność po zaprzeczonym czasowniku czy, aby, żeby itd. (np. nie stwierdzono, czy ona tam była)
5) w trybie rozkazującym po nie najczęściej występuje czasownik niedokonany, np. Kup chleb!, Nie kupuj chleba!, Napisz list do babci!, Nie pisz listu do babci!
6) jeśli nie występuje przed przymiotnikiem lub przysłówkiem w stopniu wyższym, jak na przykład w zdaniach Ale nie gorszy od niego okazał się Fryderyk, Kasia biegła dość szybko, ale nie wolniej od niej pędził Tomek, to nadawca takiego komunikatu chce podkreślić, że oba nazwane przez niego obiekty posiadają cechę, o której mowa, w prawie identycznym bądź jednakowym stopniu
7) o braku cechy lub jej występowaniu tylko w niewielkim zakresie mowa jest w zdaniach z zaprzeczonym przymiotnikiem lub przysłówkiem w stopniu najwyższym, np. Francuskie koleje są uważane za najlepsze w Europie, ale przy tym nie najtańsze, Działo się tam nie najlepiej
Kategoria znaczeniowa
wykładnik zaprzeczenia
Relacje znaczeniowe
antonimy: | tak II | |
sprzeczne: | zgadza się |
Cytaty
Była podrzutkiem. Nie miała żadnego imienia, to znaczy nikt nie wiedział, jak się nazywa. źródło: NKJP: Bronisław Świderski: Słowa obcego, 1998 |
|
Zawsze jej mówiłem, żeby wieczorem jeździła taksówką, a nie autobusem. źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004 |
|
Starszy pan znowu nie w formie. źródło: NKJP: Sławomir Mrożek: Tango, 1997 |
|
Nie dziś, to jutro, pojutrze, za tydzień spotka go gdzieś na ulicy, w sklepie, w autobusie i w tysiącach innych miejsc. źródło: NKJP: Mariusz Sieniewicz: Czwarte niebo, 2003 |
|
Taki nasz los, podoba się czy nie. Innego nie będzie [...]. źródło: NKJP: Teresa Bojarska: Świtanie, przemijanie, 1996 |
Odmiana
część mowy: modyfikator deklaratywności
podklasa: operator negacji
Składnia
nie _ | ||
szyk: stały: antepozycja |
Informacja normatywna
nie z Cz., Przym. i Przysł.[sub]st. wyż. i najwyż.[/sub] piszemy rozłącznie, natomiast z Rz., Przym. i Przysł.[sub]st. rów.[/sub] łącznie
2. Nie cieszysz się?
Definicja
Noty o użyciu
1) komentarz do całych struktur tematyczno-rematycznych
2) używane również w pytaniach retorycznych, w których nadawca jest raczej przekonany, że to, o czym mówi jest prawdą
3) zadawanie zaprzeczonych pytań, najczęściej z czasownikiem w trybie przypuszczającym, jest uważane za grzeczny sposób proponowania czegoś
4) za pomocą takich struktur nadawca może też wyrazić swoje oburzenie, np. Nie mówiono ci, że starszych trzeba szanować?, Czy on nigdy nie nauczy się sprzątać po sobie?
5) w zależności od intonacji spodziewamy się odpowiedzi potwierdzającej to, o co pyta nadawca, lub zaprzeczającej temu, np. – Nie lubisz czekolady? – No co ty, uwielbiam!, – Nie kłamiesz, Grzesiu? – Ja miałbym kłamać? Niemożliwe, proszę cioci.
Kategoria znaczeniowa
wykładnik potwierdzenia prawdziwości sądu
Cytaty
Wuja Eugeniusza nie poznajesz? źródło: NKJP: Sławomir Mrożek: Tango, 1997 |
|
- A pan nie Francuz? - słyszę, jak woła z niższej kondygnacji. źródło: NKJP: Stanisław Dygat: Jezioro Bodeńskie, 1995 |
|
Czyż Sowieci nie dostarczą ropy naftowej, pszenicy, ziemniaczków, czego tam jeszcze?! Będziemy sobie żyli, panie Kujawski kochany, co prawda pod obcym butem, tego się ukryć nie da, ale za to w pokoju […]. źródło: NKJP: Andrzej Szczypiorski: Początek, 1990 |
|
– Nie napisałbyś o swoich doświadczeniach? źródło: NKJP: Andrzej Horubała: Farciarz, 2003 |
Odmiana
część mowy: modyfikator deklaratywności
podklasa: operator negacji
Składnia
nie _ Zd. pyt. |
||
szyk: stały: antepozycja |
3. ileż to on się nie napisał podań
Definicja
Noty o użyciu
komentarz przyrematyczny
Kategoria znaczeniowa
wykładnik podkreślenia
Cytaty
Boże! Czego się człowiek nie nasłuchał! źródło: NKJP: Beata Obertyńska: W domu niewoli, 2005 |
|
Mrozowski [...] przygotowuje dużą rzecz o nas wszystkich. Dał mi do przejrzenia - czego on tam nie ponawypisywał, zwłaszcza o tobie! Starałem się to i owo skorygować, ale to beznadziejna robota. źródło: NKJP: Józef Łobodowski: O Cyganach i katastrofistach, Kultura, 1964 |
|
Kogo tam nie było! Kazimierz Mikulski, Tadeusz Brzozowski, ale przede wszystkim poznałam wtedy Tadeusza Kantora. źródło: NKJP: Barbara Ziembicka: Najprostszą drogą. Rozmowy z artystami, 1998 |
|
Dlatego też, kiedy tylko okazja była ku temu sposobna, ustawiał się przy kontuarze w miejscu najbardziej słyszalnym i głośno opowiadał, czego to on w życiu nie robił, czego nie widział, gdzie nie był [...]. źródło: NKJP: Sławomir Shuty: Ruchy, 2008 |
Odmiana
część mowy: modyfikator deklaratywności
podklasa: operator negacji
Składnia
nie _ Cz. |
||
szyk: stały: antepozycja |
4. pies nie pies, jakoś dziwnie to wygląda
Definicja
Kategoria znaczeniowa
wykładnik wahania
Cytaty
Wtem z gąszczu wypada coś dużego i gna wprost na omdlałą. Pies, nie pies? Spore to, krępe, ciężkie. Całe w szczeci. Z długą, ospowatą mordą. Jak ten Alf z telewizji. źródło: NKJP: Piotr Siemion: Finimondo. Komedia romantyczna, 2004 |
|
Rycerz przetarł oczy ze zdumieniem: przed nim, w pełnym blasku księżyca stała najdziwniejsza postać, jaką kiedykolwiek w życiu widział. Człowiek, nie człowiek sięgał mu zaledwie do pasa - nie większy od miecza, który wisiał przy boku. Głowę cudaka przykrywał głęboko nasadzony cylinder, spod którego gorącym blaskiem świeciło dwoje niesamowitych oczu. Spiczasta bródka podkreślała jeszcze śmieszność tej dziwnej postaci. Spod kraciastych i kusych portek wystawały nogi: jedna zwykła, ludzka, druga natomiast - zakończona końskim kopytem - uderzała co chwila w ziemię. źródło: NKJP: Gracjan Bojar-Fijałkowski: O zbójcach z Góry Chełmskiej i inne legendy o Koszalinie, 2006 |
|
Artur zaprosił go do udziału w przedsięwzięciu pod tytułem Wiersze dla dzieci. […] Przy okazji Artur prosił też o dołączenie do wierszy rysunków dzieci. […] Książka ukazała się. Książka, nie książka. To był chyba kolejny numer „Dziennika portowego”. źródło: NKJP: Maciej Malicki: Ostatnia, 2004 |
Odmiana
część mowy: spójnik
podklasa: właściwy centralny weryfikujący
Składnia
_ nie _ w obu pozycjach ten sam Rz. M. |
||
szyk: stały: interpozycja |
5. jechać, nie jechać, sama nie wiem
Definicja
Kategoria znaczeniowa
wykładnik wahania
Cytaty
I znowu targały mną sprzeczne uczucia. Iść, nie iść. Oczywiście poszedłem. źródło: NKJP: Maria Nurowska: Mój przyjaciel zdrajca, 2004 |
|
Kiedy sama nie wiem, co w takiej sytuacji: jechać, nie jechać? A jak on tu jednak wpadnie, a mnie nie będzie? źródło: NKJP: Łukasz Kamykowski: Dom między lipą a bilbordem, 2008 |
|
– Nie chciałem go brać. Łączność ze światem może jest ważna, ale ważniejsze jest dojście do bieguna. źródło: NKJP: Marek Kamiński, Wojciech Moskal, Sławomir Swerpel: Nie tylko biegun, 1996 |
|
Powiedzieć, nie powiedzieć? - wahała się. - Powiem, postanowiła w końcu. źródło: NKJP: Błahostka, Gazeta Wyborcza, 1997-11-28 |
|
Myślał przez całą noc. Co robić? Pisać? Nie pisać? źródło: NKJP: Antoni Libera: Madame, 2003 |
Odmiana
część mowy: spójnik
podklasa: właściwy centralny weryfikujący
Składnia
_ nie _ w obu pozycjach ten sam Cz. bezok. |
||
szyk: stały: interpozycja |
6. deszcz nie deszcz, muszę iść do pracy
Definicja
Noty o użyciu
w tej samej funkcji używane jest czy nie, np. Do Akademii jeszcze pięć godzin, a posprzątać trzeba, święto czy nie święto.
Kategoria znaczeniowa
wykładnik alternatywy
Cytaty
W związku z tym jeździliśmy i startowali na motocyklach przez okrągły rok, zima nie zima, mróz nie mróz, śnieg nie śnieg. źródło: NKJP: Tomasz Domaniewski: Niedaleko od prawdy |
|
Noc, nie noc, nie da się przejść przez miasto tak, żeby nie wpaść w obiektyw paru tysiącom kamer. źródło: NKJP: Jacek Dukaj: Czarne oceany, 2001 |
|
Kto nie umiał, kto się pomylił, baty, stary nie stary, chory nie chory. źródło: NKJP: Janusz Rudnicki: Chodźcie, idziemy, 2007 |
|
Misiak opędzał się, mrucząc coś w rodzaju, że mu się spod serca wyrwało i że chyba jaki diabeł w nim siedzi, a Mały, że siedzi, nie siedzi, to jest bydlęctwo wobec reszty i że, niestety, tak jak stoi, idzie z tym do Jurka. źródło: NKJP: Janusz Głowacki: Rose Café i inne opowieści, 1997 |
Odmiana
część mowy: spójnik
podklasa: właściwy centralny weryfikujący
Składnia
_ nie _ w obu pozycjach to samo słowo / ta sama fraza |
||
szyk: stały: interpozycja |
7. anioł, nie kobieta
Definicja
Noty o użyciu
komentarz przyrematyczny
Kategoria znaczeniowa
wykładnik zaprzeczenia
Cytaty
Mój pierwszy mąż to był anioł, nie człowiek. źródło: NKJP: Jan Brzechwa: Opowiadania drastyczne |
|
Diabeł, nie syn. O, nie słyszysz, jak po drzwiach pazurami drapie? źródło: NKJP: Wiesław Myśliwski: Kamień na kamieniu, 2008 |
|
To potwór nie kobieta, wierz mi. Jej musisz się wystrzegać najbardziej ze wszystkich. źródło: NKJP: Marta Tomaszewska: Podróż do krainy Om. Opowieść hipotetyczna, 1974 |
|
Jeśli dodać do tego nietypową budowę silnika, gdzie każdy cylinder można wymontować, to jest to cacko, nie samochód. źródło: NKJP: Mirosław Wiśniewski: Władek na śruby, Kurier Powiatu Kwidzyńskiego, 1999-09-03 |
Odmiana
część mowy: spójnik
podklasa: właściwy centralny weryfikujący
Składnia
_, nie _ w obu pozycjach Rz. |
||
szyk: stały: interpozycja |
8. Idziesz? Nie.
Definicja
Noty o użyciu
1) wypowiedzeniowe
2) używane w pytaniach o rozstrzygnięcie, np. – Idziesz? – Nie., również zaprzeczonych, np. – Nie idziesz? – Nie, no co ty, idę.
3) najczęściej używane po to, by:
a) zaprzeczyć jakiemuś sądowi,
b) odrzucić czyjąś propozycję,
c) sprzeciwić się zastanemu stanowi rzeczy (w tej funkcji często w połączeniu z no: no nie),
d) powstrzymać kogo od zrobienia czegoś
Kategoria znaczeniowa
wykładnik zaprzeczenia
Relacje znaczeniowe
(quasi)synonimy: | nie i nie | |
antonimy: | tak II | |
(quasi)antonimy: | no, owszem | |
sprzeczne: | zgadza się |
Cytaty
- Nie, to nie ten pan - uśmiechnął się blondyn. źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004 |
|
- Wejdź do domu, każę samowar zapalić. źródło: NKJP: Tadeusz Konwicki: Bohiń, 1992 |
|
Na pytanie, czy przypadkiem nie podwieźć, Zygmunt odpowiedział stanowczo, acz uprzejmie, że nie. źródło: NKJP: Mariusz Sieniewicz: Czwarte niebo, 2003 |
|
No nie, nie wytrzymam, gdy słyszę takie głupoty! źródło: NKJP: Marek Krajewski: Koniec świata w Breslau, 2003 |
|
- Do widzenia tymczasem - rzekła Janka. źródło: NKJP: Stanisław Dygat: Jezioro Bodeńskie, 1995 |
Odmiana
część mowy: komentarz metatekstowy
podklasa: dopowiedzenie
Składnia
/nie/ | ||
szyk: wypowiedzeniowe |
9. Ładny, nie?
Definicja
Noty o użyciu
1) komentarz do całych struktur tematyczno-rematycznych
2) w tym znaczeniu używane też co nie
Kategoria znaczeniowa
wykładnik nawiązania kontaktu
Relacje znaczeniowe
(quasi)synonimy: | prawda II |
Cytaty
Przecież jest ładna, nie? źródło: NKJP: Mariusz Kaszyński: Martwe światło, 2009 |
|
No i straszne się zamieszanie zrobiło, jak żona to przeczytała. Niezłe jaja, nie? źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004 |
|
KRYSIA: Kuchnię mieliśmy urządzoną bardzo prowizorycznie i mąż mi w końcu kupił piękną kuchenkę. źródło: NKJP: Monika Pawluczuk, Katarzyna Miller: Być kobietą i nie zwariować. Opowieści psychoterapeutyczne, 2010 |
|
Oj, niegrzeczny, niegrzeczny... A nie wyglądał, co nie? źródło: NKJP: Włodzimierz Kowalewski: Bóg zapłacz!, 2000 |
Odmiana
część mowy: komentarz metatekstowy
podklasa: przyzdaniowy
Składnia
_, nie? | ||
szyk: stały: postpozycja |
10. dzisiaj, nie, wczoraj
Definicja
Noty o użyciu
komentarz przyrematyczny
Kategoria znaczeniowa
wykładnik korekty wypowiedzi
Cytaty
Dwa, nie, trzy tygodnie temu. źródło: NKJP: Andrzej Zbych: Stawka większa niż życie, 2000 |
|
Teraz nowe podstawy zasiłków obliczamy, bilans znowu, do siódmej nawet raz siedziałam. We wtorek, nie, poczekaj, we środę. źródło: NKJP: Kazimierz Kowalewski: Powrót do Breitenheide, 1998 |
|
Coś mówili, że się nie wywiązał i że się jutro, to znaczy wczoraj, nie, dzisiaj - spojrzał na zegarek - wczoraj - poprawił się - zobaczą z nim znowu. źródło: NKJP: Janusz Płoński, Maciej Rybiński: Góralskie tango, 1978 |
Odmiana
część mowy: komentarz metatekstowy
podklasa: przyrematyczny
Składnia
_, nie _ w obu pozycjach wyrażenia tego samego rodzaju |
||
szyk: stały: interpozycja |