Chronologizacja
Pochodzenie
psł. *jьže 'który'
W polszczyźnie nagłosowe j- zanikło, podobnie jak w wyrazach: gra < psł. *jьgra, skrzyć (się) < *jьskriti (sę).
Por. iż
1. wiem, że
Definicja
Noty o użyciu
1) w zdaniu wprowadzającym że występują czasowniki lub rzeczowniki odnoszące się do mówienia, woli, chcenia, wiedzy, np. mówić , twierdzić , tłumaczyć , przepraszać , pisać , przeczytać , wierzyć , myśleć , sądzić , pamiętać , zapomnieć , wiedzieć , oznaczać , rozumieć , wnioskować , wynikać , okazać się , przekonać , spodziewać się , cieszyć się ; fakt , wiadomość , informacja , znak , zasada , fakt , świadomość , szczęście , wrażenie , obawa , pogląd
2) po zaprzeczeniu czasownika, po którym występuje że , w zależności od czasownika że zostanie zastąpione przez czy , aby , by , żeby , ażeby (np. nie wiem, czy przyjdziesz , nie sądzę, żeby/aby ona tam była , nie słyszałem, by to była dobra książka )
3) jeśli po zaprzeczonym czasowniku wystąpi że (np. nie stwierdzono, że ona tam była ), to znaczy, że opisywany po że stan rzeczy rzeczywiście miał miejsce; jego zachodzenia nie przesądza natomiast obecność po zaprzeczonym czasowniku czy , aby , żeby itd. (np. nie stwierdzono, czy ona tam była )
Warianty
- rzadziej iż
Cytaty
|
Myślisz, że nikt się nie dowie? źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004 |
|
|
Wiedział, że popularność daje złudną siłę. Że jest jedynie przyjemnym kłamstwem. źródło: NKJP: Bronisław Świderski: Słowa obcego, 1998 |
|
|
To, że jesteście krewnymi, to wasza sprawa. źródło: NKJP: Sławomir Mrożek: Tango, 1997 |
|
|
Nagle obaj doznali wrażenia, że są o czterdzieści lat młodsi. źródło: NKJP: Andrzej Szczypiorski: Początek, 1990 |
|
|
Żem odludek, powiadasz? źródło: NKJP: Leon Kruczkowski: Kordian i cham, 1979 |
Odmiana
część mowy: włącznik
Składnia
| Zd.Nadrz._, że_ Zd.Podrz. że _Zd.Podrz., _Zd.Nadrz. Zd.Podrz.: Cz. lub Rz. nazywający wiedzę, mówienie, chcenie |
|||
| aglutynacja: fakultatywna: żem , żeś , żeśmy , żeście | |||
|
ograniczenia zakresu użycia:
nie: Cz. t. rozk.
|
|||
| szyk: zmienny: pozycja centralna lub początkowa względem obu członów antepozycja względem wprowadzanego członu |
|||
Informacja normatywna
między zdaniami składowymi stawia się przecinek
2. było tak ciemno, że nic nie widzieliśmy
Definicja
Noty o użyciu
1) komentarz przyrematyczny
2) w zdaniu nadrzędnym zwykle występują zaimki tak , taki , tyle , odnoszące się do intensywności cechy, o której mowa
Warianty
- rzadziej iż
Kategoria znaczeniowa
wykładnik nawiązania
Cytaty
|
Tyle roboty, że nie mogę nadążyć. źródło: NKJP: Mariusz Cieślik: Śmieszni kochankowie, 2004 |
|
|
Książki stały na jasnych półkach. Były tak wczepione w siebie, że prawie tworzyły mrok. źródło: NKJP: Bronisław Świderski: Słowa obcego, 1998 |
|
|
Lecz rysy Henia wydawały się niewyraźne, a głos tak cichy, że Pawełek nie rozumiał słów. źródło: NKJP: Andrzej Szczypiorski: Początek, 1990 |
|
|
Poleciał do przodu tak gwałtownie, że runął na podłogę. źródło: NKJP: Marek Krajewski: Koniec świata w Breslau, 2003 |
|
|
Krawat na szyi taki już wzorzysty i kolorowy, że jak się na niego spojrzało, to już się nogi do tańca rwały, ot co. źródło: NKJP: Christian Skrzyposzek: Wolna Trybuna, 1999 |
Odmiana
część mowy: spójnik
podklasa: właściwy centralny wynikowy
Składnia
| _, że _ | |||
| korelat: fakultatywny: tak , taki , tyle | |||
|
ograniczenia zakresu użycia:
nie: Cz. t. rozk.
|
|||
| szyk: stały: interpozycja | |||
3. że on dał radę!
Definicja
Noty o użyciu
komentarz do całych struktur tematyczno-rematycznych
Kategoria znaczeniowa
wykładnik nawiązania
Cytaty
|
Że ty wszystko musisz obrzydzić! źródło: NKJP: Mariusz Sieniewicz: Czwarte niebo, 2003 |
|
|
- Wielmożna pani ze dworu, a fatygowała się do nas, biednych ludzi... Że ten mój wstydu nie ma, żeby tyla kłopotu - sumitowała się nieszczerze Mielczarkowa. źródło: NKJP: Teresa Bojarska: Świtanie, przemijanie, 1996 |
Odmiana
część mowy: modyfikator deklaratywności
podklasa: zdaniowy
Składnia
| że _ | |||
|
ograniczenia zakresu użycia:
nie: Cz. cz. teraźn., cz. przysz., Cz. t. rozk., t. przyp.
|
|||
| szyk: stały: antepozycja | |||
4. po co żeś przyszedł?
Definicja
Cytaty
|
I mnie też chcieli wywieźć, ale żem się im nie dał. źródło: NKJP: Zygmunt Zeydler-Zborowski: Czarny mercedes, 2005 |
|
|
Tak żem tylko pytał. źródło: NKJP: Piotr Śliwiński: Dziki kąt, 2007 |
|
|
Mieszkamy tak blisko, a nic żeśmy nie wiedzieli. źródło: NKJP: Paweł Smoleński: Prawo do cierpienia, Gazeta Wyborcza, 1998-10-02 |
|
|
Jeszcze pamiętam, jak żeśmy razem wiosną na pstrąga chodzili […]. źródło: NKJP: Andrzej Stasiuk: Opowieści galicyjskie, 1995 |
|
|
Dlaczego żeście pouciekali? źródło: NKJP: Mariusz Ziomecki: Lato nieśmiertelnych, 2002 |
Odmiana
część mowy: modyfikator deklaratywności
podklasa: przywyrazowy
Składnia
| że _ Cz. cz. przesz. |
||
| aglutynacja: obligatoryjna: żem , żeś , żeśmy , żeście | ||
| szyk: stały: antepozycja |
Informacja normatywna
Uważane za niepoprawne, gdyż czasowniki, obok których występuje że , nie wymagają jego obecności