Chronologizacja
XVI w., Sław
1. żołnierz
Definicja
Pochodzenie
ukr. kozák
z tat. kazak 'wolny koczownik'
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Wojsko i wojna armia
CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Tradycja świat dawnych epok i wydarzenia historyczne
Relacje znaczeniowe
| hiperonimy: | żołnierz |
Połączenia
- carski, polski, rosyjski; konny kozak
- kozacy na koniach
- kozacy i artyleria, kozacy i dragoni, kozacy i ułani; kozacy i bolszewicy; husaria i kozacy, kawaleria i kozacy, żołnierze i kozacy
- atak; oddział, piechota, pułk, sotnia, szwadron; dowódca kozaków
- kozacy atakują; walczą
Cytaty
|
[...] kozacy walczyli najczęściej w taborach, w których potrafili się bronić z podziwu godną sprawnością. źródło: NKJP: Internet |
|
|
W styczniu 1863, w okolicach Staszowa sformował oddział kozaków polskich. źródło: NKJP: Internet |
|
|
Dawniej hulali oficerowie wszystkich armii, zarówno rosyjscy kozacy, jak i austriaccy huzarzy. Z upodobaniem pojedynkowali się i grali w rosyjską ruletkę. źródło: NKJP: Dariusz Fiuty: Co wolno oficerowi?, Tygodnik Regionalny „Gazeta Częstochowska”, 2005-01-13 |
|
|
Na Saskim placu zostaliśmy rozproszeni nagle przez jakąś kawalerię, która wypadła szarżując z Wierzbowej - czy to była policja, czy wojsko, sotnia kozaków z nahajami, nie pamiętam... źródło: NKJP: Jerzy Odrowąż-Pieniążek: Więcej niż świadek, 2007 |
|
|
Kula armatnia rozszarpała kozackiego konia na drobne kawałki. Kozacy podjechali bliżej, chcąc zobaczyć, co się stało z kozakiem, który na tym koniu siedział. źródło: NKJP: Pamiętnik gimnazjalisty (16), Gazeta Radomszczańska, 2009-11-18 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: m1
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | kozak |
kozacy |
ndepr |
| kozaki |
depr | ||
| D. | kozaka |
kozaków |
|
| C. | kozakowi |
kozakom |
|
| B. | kozaka |
kozaków |
|
| N. | kozakiem |
kozakami |
|
| Ms. | kozaku |
kozakach |
|
| W. | kozaku |
kozacy |
ndepr |
| kozaki |
depr |
2. sługa
Definicja
Pochodzenie
Od określenia kozaka - żołnierza.
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Tradycja świat dawnych epok i wydarzenia historyczne
Cytaty
|
Trzymał na dworze swoim kozaków, prawdziwych Ukraińców, farbował wąsy i resztę swoich siwych włosów i tańcował nie w takt, ale z wielkim ogniem mazura. źródło: NKJP: Barbara Buczek-Płachtowa: Właściciele dóbr Miłosna (5), EKO-U Nas, 2003 |
|
|
W uprzęży pobrzękiwały trzy dzwonki [...], słomiane siedzenie pokrywał kilim, zaś za plecami woźnicy siedział służący kozak. źródło: NKJP: Dorota Siwicka, Marek Bieńczyk, Aleksander Nawarecki (red.): Szybko i szybciej, 1996 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: m1
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | kozak |
kozacy |
ndepr |
| kozaki |
depr | ||
| D. | kozaka |
kozaków |
|
| C. | kozakowi |
kozakom |
|
| B. | kozaka |
kozaków |
|
| N. | kozakiem |
kozakami |
|
| Ms. | kozaku |
kozakach |
|
| W. | kozaku |
kozacy |
ndepr |
| kozaki |
depr |
3.a taniec
Definicja
Pochodzenie
Od określenia kozaka - żołnierza (pierwotnie jako 'taniec kozaków').
Kwalifikacja tematyczna
CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Czas wolny rozrywka
CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Tradycja zwyczaje i obyczaje
Połączenia
- zwariowany kozak
- odtańczyć, tańczyć, zatańczyć kozaka
- zapraszać do kozaka
Cytaty
|
Tyszkiewicz grał na bałabajce, a Makar tańczył kozaka. źródło: NKJP: Jerzy Zaruba: Z pamiętników bywalca, 2007 |
|
|
– Mama nauczyła mnie tańczyć kozaka – wspomina. – Kiedyś na jakiejś zabawie wdrapałam się na stół i odtańczyłam kozaka przed zebranymi. źródło: NKJP: Jolanta Sobczyńska: Recepta na długowieczność, Dziennik Łódzki, 2005-12-30 |
|
|
Nawet nie myślałem, że aż takiego zwariowanego kozaka będę musiał zatańczyć. źródło: NKJP: Jerzy Broszkiewicz: Wielka, większa i największa, 1960 |
|
|
Bez mężczyzn mogłyśmy się obejść także w kozaku, gdzie wszystkie występowałyśmy w męskich strojach, w których kobiety z zasady lepiej wyglądają od mężczyzn. źródło: NKJP: Henryk Grynberg: Życie ideologiczne, osobiste, codzienne i artystyczne, 1998 |
|
|
Urwałem „Indyjską pieśń miłosną”, założyłem ręce na piersi, przysiadłem i wyrzucając to jedną, to drugą nogę, puściłem się w kozaki, hopaki, prysiudy [...]. źródło: NKJP: Sławomir Mrożek: Opowiadania 1974-1979, 1979 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: m2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | kozak |
kozaki |
|
| D. | kozaka |
kozaków |
|
| C. | kozakowi |
kozakom |
|
| B. | kozaka |
kozaki |
|
| N. | kozakiem |
kozakami |
|
| Ms. | kozaku |
kozakach |
|
| W. | kozaku |
kozaki |
Inne uwagi
Zwykle lp
3.b muzyka
Definicja
Pochodzenie
Od określenia kozaka - żołnierza (pierwotnie jako 'muzyka do tańca kozaków').
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Działalność artystyczna człowieka muzyka
CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Tradycja zwyczaje i obyczaje
Relacje znaczeniowe
| hiperonimy: | muzyka |
Połączenia
- rytm kozaka
- grać kozaka
Cytaty
|
Jak grają kozaka, wszyscy szaleją! źródło: NKJP: Gabriela Pewińska: Rżnij kozaka!, Wieczór Wybrzeża, 2000-06-02 |
|
|
[...] w krakowskiej hali Wisły przy szczelnie wypełnionej widowni trwa rozpoczęty o 19 występ zespołu Aleksandrowa. Artystyczna agenda Armii Czerwonej hasa wesoło po scenie, przytupuje w rytm kozaka, śpiewa czastuszki, dumki i wojskowe pieśni. źródło: NKJP: Andrzej Sikorowski: Mój „Dzienniczek Polski”, Dziennik Polski, 2006-02-10 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: m2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | kozak |
kozaki |
|
| D. | kozaka |
kozaków |
|
| C. | kozakowi |
kozakom |
|
| B. | kozaka |
kozaki |
|
| N. | kozakiem |
kozakami |
|
| Ms. | kozaku |
kozakach |
|
| W. | kozaku |
kozaki |
Inne uwagi
Zwykle lp
4. but
Definicja
Pochodzenie
Od określenia kozaka - żołnierza (pierwotnie jako 'but podobny do tych, jakie noszą kozacy').
Kwalifikacja tematyczna
CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Ubranie rodzaje i części ubrań
Relacje znaczeniowe
| hiperonimy: | but |
Połączenia
- damskie, męskie; wiosenne, zimowe; futrzane, skóropodobne, skórzane, zamszowe; białe, czarne...; długie, krótkie, wysokie; czubate; błyszczące; stylowe; nowe, stare, używane; nieprzemakalne; ciepłe; solidne kozaki
- kozaki do kolan, do połowy łydki, do ud; ze skóry
- kozaki na zamek; na zimę; za kolano, za kostkę
- kozaki na koturnie, na obcasie, na słupku, na szpilce
- kozaki i botki, kozaki i klapki, kozaki i półbuty, kozaki i sandały; kozaki i bluzki; płaszcz i kozaki, rajstopy i kozaki, spodnie i kozaki, spódnica i kozaki, sukienka i kozaki, swetry i kozaki
- para kozaków
- kupić/kupować; nosić; !?założyć/!?zakładać kozaki
- chodzić, biegać w kozakach
Cytaty
|
Oprócz kozaków z tradycyjnej skóry cielęcej i zamszu modne są kozaki ze skóry krokodyla, węża, a nawet strusia (!). źródło: NKJP: Magdalena Rusakiewicz: Wielka foka w natarciu, Dziennik Bałtycki, 2005-11-19 |
|
|
Pojawiają się już męskie i damskie kozaki. Jednak do końca sezonu zimowego w sklepach będzie jeszcze dużo innych modeli. źródło: NKJP: (kawa): Sandały i kozaki, Dziennik Czuchowski, 2011 |
|
|
Nałożyła drugą bluzkę. Puchowa kurtka, wełniany szalik i czapka wisiały już przygotowane w sieni. Do tego ciepłe kozaki, najważniejsze to nie dopuścić, żeby zmarzły jej stopy. źródło: NKJP: Mariusz Kaszyński: Skarb w glinianym naczyniu, 2008 |
|
|
Kongres miał trwać do niedzieli, jednak ja jeszcze w sobotę złamałam obcas w jednym z kozaków. źródło: NKJP: (ZDRZ): Ich 13. dzień grudnia 1981, Trybuna Śląska, 2001-12-14 |
|
|
Wysoki kozak za kolano wykonany ze skór naturalnych, przyozdobiony skórzanymi frędzlami. źródło: Internet: targimodypoznan.pl |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: m3, m2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | kozak |
kozaki |
|
| D. | kozaka |
kozaków |
|
| C. | kozakowi |
kozakom |
|
| B. | kozak pot. kozaka |
kozaki |
|
| N. | kozakiem |
kozakami |
|
| Ms. | kozaku |
kozakach |
|
| W. | kozaku |
kozaki |
Inne uwagi
Zwykle lm
Informacja normatywna
Uznawane za niepoprawne w połączeniu: założyć/zakładać kozaki
5. grzyb
Definicja
Pochodzenie
Zob. koza (kozak to 'kozi grzyb').
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK I PRZYRODA Świat roślin rośliny leśne i łąkowe
CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Jedzenie i jego przygotowanie rodzaje pokarmu/potraw i ich cechy
Połączenia
- czerwcowy; czerwony; dorodny kozak
- kozaki na zupę
- kozaki w marynacie; w słoiku
- kozaki i borowiki, kozaki i kanie, kozaki i kurki, kozaki i maślaki, kozaki i podgrzybki, kozaki i prawdziwki
- kilogram; kosz; wysyp kozaków
- zbierać, znaleźć/znajdować; jeść kozaki
- iść po kozaki
Cytaty
|
Rarytasem dla każdego grzybiarza jest kozak lub rudy rydz. źródło: NKJP: (X): Powiat obornicki / Wyprawa do lasu. Czas grzybobrania, Polska Głos Wielkopolski, 2005-08-23 |
|
|
– Zbierających jest dużo. Narzekają jednak na to, że kozaki są obgryzane przez robaki – mówi Marek Dominiak, leśniczy z Potoka. źródło: NKJP: (ts): W lasach można trafić na kozaka, Dziennik Łódzki, 2005-07-28 |
|
|
Marynowane rydze, prawdziwki, ale też kurki i kozaki były cennym uzupełnieniem pożywienia, szczególnie jeśli gospodyni mogła dodać z dumą, gdzie i jak zbierane. źródło: NKJP: Roman Antoszewski: Kariera na trzy karpie morskie, 2000 |
|
|
Mariusz Bryjan z Nowego Sącza znalazł w lasach na Obidzy wielkiego kozaka. źródło: NKJP: (ATA): Grzyb, Gazeta Krakowska, 2005-09-07 |
|
|
W jodłowo-bukowych lasach usianych wrzosowiskami i wielkimi połaciami paproci w obfitości występują wszystkie szlachetne grzyby od borowika (nazywanego u nas prawdziwkiem) poczynając, a na koźlarzu (kozaku), maślaku i podgrzybku kończąc. źródło: NKJP: Czas, Dziennik Polski, 2002-07-05 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: m2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | kozak |
kozaki |
|
| D. | kozaka |
kozaków |
|
| C. | kozakowi |
kozakom |
|
| B. | kozaka |
kozaki |
|
| N. | kozakiem |
kozakami |
|
| Ms. | kozaku |
kozakach |
|
| W. | kozaku |
kozaki |
6. osoba odważna
Definicja
Pochodzenie
Od: określenia kozaka - żołnierza.
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Usposobienie człowieka określenia człowieka ze względu na jego usposobienie
Połączenia
- taki; wielki; prawdziwy kozak; kozak jeden
- grać, odstawiać, strugać, udawać, zgrywać kozaka
- być kozakiem
Cytaty
|
Dyskotekowi jeźdźcy dzielą się na dwie grupy - tych cwanych, którzy po kieliszku pokazują, na co ich stać na wiejskim parkingu, ale na drogę do domu zabierają trzeźwego zmiennika. Jest i grupa kozaków, którzy siadają za kierownicą, choć ledwie trzymają się na nogach. źródło: NKJP: Marek Juśkiewicz: Szybcy i martwi po dyskotece, Dziennik Łódzki, 2003-07-11 |
|
|
A ty co, nie boisz się śmierci? Taki z ciebie kozak? źródło: NKJP: Internet |
|
|
- Żeby walczyć w ringu, trzeba być kozakiem [...] Dlaczego Polak przegrał? Bo jak stwierdził polski trener oglądający pojedynek Gołoty z Brewsterem „nie da się wygrywać ze strachem w głowie”. źródło: NKJP: Jerzy Cebula, Dziennik Polski, 2005-05-23 |
|
|
- W lecie jeden kozak kupił forda escorta turbo - opowiada Marek. - Szalał tak, że wylądował samochodem na drzewie. Mijaliśmy go potem z konwojem. źródło: NKJP: Artur Brykner: Reportaż, Gazeta Wyborcza, 1994-01-28 |
|
|
Ten człowiek aż do samego końca wojny czekał na właściwą godzinę i nigdy w nic się nie zaangażował, unikał najmniejszego ryzyka, jak diabeł święconej wody. Lecz zawsze starał się robić wrażenie wielkiego kozaka. źródło: NKJP: Andrzej Anonimus: Nie nadaje się, przecież to jeszcze szczeniak, 1999 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: m1
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | kozak |
kozacy |
ndepr |
| kozaki |
depr | ||
| D. | kozaka |
kozaków |
|
| C. | kozakowi |
kozakom |
|
| B. | kozaka |
kozaków |
|
| N. | kozakiem |
kozakami |
|
| Ms. | kozaku |
kozakach |
|
| W. | kozaku |
kozacy |
ndepr |
| kozaki |
depr |
7. mistrz
Definicja
Pochodzenie
Od: określenia kozaka - żołnierza.
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Usposobienie człowieka określenia człowieka ze względu na jego usposobienie
Połączenia
- kozak w boksie, w rymowaniu, w sporcie
- być kozakiem
Cytaty
|
Pierwszy skok Adama stosunkowo krótki na 121,5 m był oddany w bardzo złych warunkach. Nasz zawodnik pokazał jednak, że jest kozakiem. W drugiej serii wykorzystał podmuch wiatru z przodu i wskoczył do dziesiątki. źródło: NKJP: Mat Norwega, Dziennik Polski, 2003-12-30 |
|
|
Patrz, ja mam rymów tony, a ty ani uncji. źródło: NKJP: Internet |
|
|
Wydaje mi się, że poboksuję troszkę, bo mój tatko jest kozak w boksie [...] On sam mnie uczy wielu chwytów. źródło: NKJP: Internet |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: m1
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | kozak |
kozacy |
ndepr |
| kozaki |
depr | ||
| D. | kozaka |
kozaków |
|
| C. | kozakowi |
kozakom |
|
| B. | kozaka |
kozaków |
|
| N. | kozakiem |
kozakami |
|
| Ms. | kozaku |
kozakach |
|
| W. | kozaku |
kozacy |
ndepr |
| kozaki |
depr |
Składnia
|
+ | kozak | + |
(w CZYM)
|