Chronologizacja
Pochodzenie
psł. *sŕ̥dьce < *sĭrdĭ-ko 'serce'
Pierwotnie rzeczownik zdrobniały z przyrostkiem *-ko- (późniejsze *-ce jest wynikiem III palatalizacji) od podstawowego *sŕ̥dь (dawna deklinacja -*ĭ-).
Dokładny kontynuant sierce poświadczony jest w st.pol. i do dziś zachowany w niektórych gwarach. Obecna forma serce utrwaliła się pod wpływem czeskim.
1. narząd
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA FIZYCZNA Budowa i funkcjonowanie ciała ludzkiego części ciała, elementy i substancje składowe
CZŁOWIEK I PRZYRODA Świat zwierząt budowa i funkcjonowanie organizmów zwierzęcych
Połączenia
- ludzkie; własne; młode, chore, słabe, zdrowe; sztuczne serce
- serce pacjenta; kompozytora, króla, księcia, marszałka, papieża...; Chopina, Kościuszki, Piłsudskiego...; świni
- serce i mózg, serce i nerki, serce i płuca, serce i wątroba
- komora, mięsień, przedsionek, zastawka; tętno; akcja, czynność, praca, skurcz, uderzenia; ból, choroby, dolegliwości, wada; arytmia, atak, miażdżyca, nerwica, niedokrwienie, niewydolność, palpitacja, udar, uszkodzenie, zaburzenia, zawał; rozrusznik, stymulator; badanie, cewnikowanie, echo, masaż, operacja, przeszczep, transplantacja; chirurgia, klinika serca; w okolicy/w okolicach serca
- leki na serce
- kłopoty, problemy z sercem
- operacja na otwartym sercu; ból w sercu
- chory na serce
- serce bije, kłuje, kołatało, łomotało/łomocze, pracuje, pulsowało, tłukło, uderzyło, waliło, zabiło (gwałtownie, mocniej, szybciej)
- osłuchać; przeszczepić serce
- leczenie serca
- chorować, leczyć się na serce
Cytaty
|
Gdy w końcu zmuszono mnie do zrobienia tych badań, to okazało się, że mam chore serce. źródło: NKJP: Zwolnienie po odwołaniu, Dziennik Polski, 2001-10-26 |
|
|
We wszystkich warstwach ściany serca występują sploty nerwowe i zwoje śródścienne. źródło: NKJP: Jan Zarzycki: Anatomia mikroskopowa zwierząt domowych i człowieka, 1995 |
|
|
[...] lekarze stwierdzili, iż serce ma umiejscowione po prawej stronie ciała... źródło: NKJP: Z udziałem ... hokeistów, Dziennik Polski, 2000-09-02 |
|
|
Od wiosny przeszczepione [...] serce pracowało coraz gorzej. źródło: NKJP: Agnieszka Borzęcka: Uratował innych?, Gazeta Krakowska, 2003-11-29 |
|
|
Leżąc w półmroku, zamierali. Serca biły ciężko, rozdzierały piersi. źródło: NKJP: Jan Dobraczyński: Święty miecz, 1949 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
2. klatka piersiowa
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA FIZYCZNA Budowa i funkcjonowanie ciała ludzkiego części ciała, elementy i substancje składowe
Połączenia
- przytulić, tulić do serca
- chwycić się/chwytać się, łapać się, trzymać się, złapać się za serce
- nosić na sercu
Cytaty
|
Ten z lewej trzyma się za serce, ten z prawej nie daje znaku życia, a ja w środku, i nie wiem, do którego najpierw! źródło: NKJP: Janusz Rudnicki: Chodźcie, idziemy, 2007 |
|
|
Ostatni wszedł na wzgórze pan Kuryłło. Sapał głośno, jakby lada chwila miał ducha wyzionąć. Co chwila łapał się ręką za serce [...]. źródło: NKJP: Zbigniew Nienacki: Księga strachów, 1987 |
|
|
Lejla chwytała się za serce, ilekroć pokazywano ruiny Groznego. źródło: NKJP: Wojciech Jagielski: Wieże z kamienia, 2004 |
|
|
Chciał, żeby pożegnanie było równie proste, jak niedawne przywitanie. Ale w oczach Gerty ujrzał tyle żalu pomieszanego z kobiecym powabem, że kiedy podała mu obie ręce, przycisnął je niezgrabnie do serca. źródło: NKJP: Marian Pankowski: Fara na Pomorzu, 1997 |
|
|
Antoniusz położył dłoń na sercu. - Mogę przysiąc, że żadnych duchów nie ma, nie było i nie będzie. źródło: NKJP: Adam Bahdaj: Wakacje z duchami, 1962 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
3. metafora człowieka
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Stany psychiczne człowieka
Relacje znaczeniowe
| synonimy: | serducho |
Połączenia
- młode; skruszone; całe serce; ludzkie, polskie serca
- serce dziecka, matki; serca mieszkańców, młodzieży, Polaków
- serce chce; drży, płacze, tęskni; powiedziało; ciągnęło do czegoś/dokądś; dyktuje, podpowiada coś komuś
- coś rani; rozwesela serce; zdobyć czyjeś serce; podbić serca kogoś
Cytaty
|
Nikt dzisiaj nie byłby w stanie odgadnąć, kiedy moje serce się raduje, a kiedy jest strapione. źródło: NKJP: Christian Skrzyposzek: Wolna Trybuna, 1985 |
|
|
Jakieś dobre szwajcarskie serce założyło [...] kilka kont, żeby opędził biedę i przestał chodzić w pocerowanych portkach. źródło: NKJP: W.Hagedorny: Szast-prast: Czekam na wiatr, Tygodnik Ciechanowski, 2004-10-01 |
|
|
Słynący z podbojów damskich serc i sakiewek Giovanni Giacomo Casanova [...] odbył w życiu 49 podróży. źródło: NKJP: Tomasz Hucał: Uwodziciel w Żaganiu, Gazeta Lubuska, 2005 |
|
|
Zawsze kieruję się intuicją, moje serce wybiera stan zakochania, a przeznaczenie się temu nie sprzeciwia. źródło: NKJP: Manuela Gretkowska: Polka, 2001 |
|
|
Perkusyjna afrykańskość była elementem dominującym tworzonej muzyki. Bogata polirytmia, harmoniczna asceza [...] oraz wdzięczna, choć smutna melodyka zawładnęły sercami słuchaczy. źródło: NKJP: Pozytywne emocje, Dziennik Polski, 2001-03-21 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
4. siedlisko uczuć
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Stany psychiczne człowieka
Relacje znaczeniowe
| synonimy: | serducho |
Połączenia
- rozdarte serce
- serce i dusza, serce i rozum, serce i sumienie, serce i umysł
- serce komuś się rozdziera; rośnie; wezbrało dumą, goryczą, litością, radością...
- kierować się sercem
- coś malowane, pisane sercem
- mieć kogoś w sercu
Cytaty
|
Obaj uczeni odeszli przedwcześnie, w pełni sił twórczych, pozostawili jednak po sobie ważne dzieła językoznawcze i pamięć w sercach przyjaciół, kolegów i licznych studentów-nauczycieli [...]. źródło: NKJP: Leszek Bednarczuk: Mistrz i uczeń, 2008 |
|
|
Jeszcze w sercach mieli żywą radość ze spotkania z Ojcem Świętym, gdy przed ich oczami otwarły się nieprzebrane skarby kultury i sztuki, ukazane i objaśnione ze znawstwem. źródło: NKJP: Jan Antoł: Krótkie opisanie pielgrzymki strażaków do Rzymu, 1999 |
|
|
Skromność zaś i sceptycyzm wobec świata otwierają serce człowieka dla innych, dla innych ubogich, których [...] zawsze będziemy mieli pośród siebie [...]. źródło: NKJP: Zygmunt Kubiak: Przestrzeń dzieł wiecznych: eseje o tradycji kultury śródziemnomorskiej, 1993 |
|
|
Odszedłeś tak młodo, zostawiając nas, rodziców i braci, z rozdartymi sercami. źródło: NKJP: Beata Kanik: Trzymając śmierć za rękę, 2008 |
|
|
[...] chciałbym [...] reprezentantkom na tej sali życzyć z całego serca, żeby w ich sercach gościły zawsze szczęście, radość i wszelka pomyślność, a przede wszystkim satysfakcja z wykonywanego zawodu. źródło: NKJP: Sprawozdanie stenograficzne z obrad Sejmu RP z dnia 29.05.1996 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
5. charakter
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Usposobienie człowieka
Relacje znaczeniowe
| synonimy: | serducho |
Połączenia
- czułe, dobre, gorące, nieczułe, otwarte, twarde; odważne, mężne, waleczne; wierne serce
- człowiek, ludzie, osoby... o jakimś sercu
Cytaty
|
[...] w Rzeszowie powinni się znaleźć ludzie o dobrym sercu, którym nie jest obojętny los sportowców. źródło: NKJP: Sport uczy ich życia, Dziennik Polski, 2001-06-18 |
|
|
Raciborzanin [...] jest już po operacji. Dzięki ludziom o otwartym sercu, którzy ofiarowali na ten cel pieniądze, została ona przeprowadzona 28 marca w prywatnej Klinice Kolasiński w Swarzędzu koło Poznania. źródło: NKJP: (e): Już po operacji, Nowiny Raciborskie, 2006-04-11 |
|
|
Nadchodzące lata wojny miały jednak dowieść, że w rubasznym ciele amorka proboszcz skrywa mężne serce. źródło: NKJP: Monika Piątkowska: Krakowska żałoba, 2006 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
Składnia
|
+ | serce | + |
JAKIE
|
6. uczucie
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Stany psychiczne człowieka emocje i uczucia
Połączenia
- serce i dusza, serce i rozum, serce i sumienie, serce i umysł
- dar; poryw serca; z potrzeby serca
- okazać/okazywać komuś, mieć; stracić dla kogoś/do czegoś serce
- kierować się sercem
- coś malowane, pisane sercem
- gotować, piec, pielęgnować, pisać, pracować, wykonywać pracę, zagrać... z sercem
Cytaty
|
Mam podopiecznych, [...], którzy chętnie pracują, z sercem podchodzą do każdego zagadnienia. źródło: NKJP: S.Żagiel: Plastyków coraz mniej, Tygodnik Ciechanowski, 2006-11-05 |
|
|
Ma wykształcenie muzyczne i dużo serca do muzyki, ale druga połowa jej duszy należy od dawna i bez reszty do malarstwa. źródło: NKJP: (AN): Baśń jak życie, Dziennik Polski, 2002-03-18 |
|
|
Ta pomoc to dar serca tak bardzo potrzebny dla poszkodowanych przez powódź mieszkańców. źródło: NKJP: (GM): Z pomocą w potrzebie, Dziennik Polski, 2001-08-24 |
|
|
[...] stracił serce do premierowania, orzekł „Super Express” [...]. źródło: NKJP: Polityka i obyczaje, Polityka, 2005 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
7. z piernika
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
KATEGORIE FIZYCZNE Cechy i właściwości materii wzory
KATEGORIE FIZYCZNE Cechy i właściwości materii kształty i figury
Połączenia
- czerwone; piernikowe serce
- serce z piernika
- serce z napisem
- serce przebite (strzałą)
Cytaty
|
Ważne było, by tucholskie prace miały własne cechy i były rozpoznawalne. [...] Najczęstszymi motywami kompozycji są: rozeta, serce, chaber, tulipan, pąk, słonecznik. źródło: NKJP: Kinga Olszewska: Prawdziwy symbol Borów Tucholskich, Tygodnik Tucholski, 2007 |
|
|
W serca są teraz piórniki (22 zł w sklepie papierniczym przy Wiślnej), z sercami i w czerwonych oprawkach - lusterka (ok. 20 zł), w kształcie serca - mydełka (3,50 zł) [...]. źródło: NKJP: Serduszko dla króliczka, Dziennik Polski - Kraków, 2002-02-13 |
|
|
W kramach, podobnie jak na Emausie, królowały plastikowe militaria, lalki Barbie, pluszowe misie, tombakowa biżuteria. Na szczęście nie zabrakło tradycyjnych serc z piernika, karmelowych cukierków, imbirowych łakoci. źródło: NKJP: Od biedy i ... złodziei, Dziennik Polski, 1998-04015 |
|
|
Sklep już od trzech tygodni jest obwieszony różnej wielkości czerwonymi sercami. źródło: NKJP: Popyt na róże i serduszka, Dziennik Polski - Podhale, 2002-02-14 |
|
|
Stoiska były zastawione glinianymi naczyniami, bibułkowymi kwiatami, ptaszkami, obrazkami na szkle, koronkami, cukierkami oraz piernikowymi sercami i serwetkami z imionami ukochanych osób. źródło: NKJP: Majówka dla zakochanych, Dziennik Polski, 2002-05-04 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
8. dzwonu
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK I TECHNIKA Urządzenia i maszyny budowa urządzeń i maszyn
Połączenia
- nowe serce
- serce dzwonu
- serce pękło
Cytaty
|
W grudniu zeszłego roku, w Wigilię Bożego Narodzenia, dzwonnicy zauważyli, że Zygmunt ma pęknięte serce. źródło: NKJP: Zabrzmi „Zygmunt”, Dziennik Polski - Kraków, 2001-04-14 |
|
|
[...] w kronice odnotowano również to, że wiosną 1996 roku oprócz uszkodzenia napędu na skutek wyładowań atmosferycznych zerwało się serce dzwonu. źródło: NKJP: Lucyna Zdanowska: Nowe, wyższe miejsce „Jana Chrzciciela”, Tygodnik Tucholski, 2007 |
|
|
Ciągle mamy nadzieję, że „Zygmunt” z nowym sercem zabije na święto Matki Boskiej Gromnicznej - powiedział „Dziennikowi” ks. infułat Janusz Bielański, proboszcz katedry wawelskiej. źródło: NKJP: Serce pod lupą, Dziennik Polski - Małopolska, 2001-01-06 |
|
|
[...] cerkiew udekorowana jest na czarno, w inny sposób uderza się w dzwony - kielich jest nieruchomy, a dzwoni się sercem dzwonu. źródło: NKJP: G. Czerwińska: O unitach, Tygodnik Ciechanowski, 2007-05-02 |
|
|
Kuranty, zwane carillonami, to dzwony wieżowe, na których można wybijać melodie (zwane również carillon) sercami dzwonów albo młotkami, uruchamianymi przez mechanizm zegarowy, albo przez grę na klawiaturze. źródło: NKJP: Miasto dzwonów, Dziennik Polski - Świat, 2000-12-03 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
Składnia
|
|
+ | serce | + |
CZEGO
|
9. trzon
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Relacje międzyludzkie określenia osób wchodzących w relacje międzyludzkie
CZŁOWIEK I TECHNIKA Urządzenia i maszyny budowa urządzeń i maszyn
Relacje znaczeniowe
| synonimy: | trzon |
Połączenia
- serce zespołu; zamka
Cytaty
|
W składzie Żyrondystów znajduje się kilku reprezentantów Francji, m.in. serce drużyny Alou Diarra [...]. źródło: Internet |
|
|
[...] młodzież jest kwiatem i sercem każdego narodu, i polskiego też [...]. źródło: NKJP: Sprawozdanie stenograficzne z obrad Sejmu RP z dnia 20.12.2002 |
|
|
Glover jako basista znacząco wpłynął na brzmienie grupy; z Ianem Paicem stali się prawdziwym sercem Deep Purple. źródło: NKJP: Radio Kraków: Deep Purple „In Rock”, Dziennik Polski, 2002-04-26 |
|
|
Współczesny kominek to znacznie więcej niż tylko urok żywego ognia we wnętrzu. Często to serce całkiem poważnej instalacji do ogrzewania domu, a nawet wody. źródło: NKJP: KŚ: Domowe palenisko, Nowiny Raciborskie, 2007-07-03 |
|
|
Ten mały pojazd oznaczony literką D będzie pierwszym wysokoprężnym autem w historii marki. Jego sercem będzie 1,4-litrowy, 4-cylindrowy silnik Diesla, skonstruowany w kooperacji z Toyotą [...]. źródło: NKJP: Dziennik Polski, 2003-03-10 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
Składnia
|
|
+ | serce | + |
CZEGO
|
10. centrum
Definicja
Kwalifikacja tematyczna
KATEGORIE FIZYCZNE Cechy i właściwości przestrzeni miejsce i jego usytuowanie w przestrzeni
Relacje znaczeniowe
| synonimy: | centrum |
Połączenia
- samo serce
- serce kontynentu; dzielnicy, miasta, stolicy, uzdrowiska...; dżungli, parku, puszczy...; gór; Afryki, Europy; Polski...; Krakowa, Moskwy, Rzymu, Warszawy...; Kazimierza, Manhattanu, Zwierzyńca...; Alp, Beskidu, Bieszczadów, Gorców, Tatr...; dworku
Cytaty
|
Czułam, że lubi pani różne odcienie niebieskiego, więc kuchnia, jako serce domu, powinna być w takim właśnie kolorze. źródło: NKJP: Paulina Grych, Numer zerowy, 2007 |
|
|
Potem natarły ogromne tumany Mongołów, wdzierając się niemal do serca Europy, aż na Śląsk. źródło: NKJP: Jak Europa się jednoczyła, Dziennik - Polski, 2003-05-16 |
|
|
Ale idée fixe przybiera także dziwaczne, maniakalne wręcz formy jak w Fitzcarraldo, gdzie bohater za cenę niewiarygodnych wysiłków usiłuje zbudować operę w sercu amazońskiej dżungli. źródło: NKJP: Andrzej Werner: Dekada filmu, 1997 |
|
|
Chyba każdy artysta marzy o tym, aby wystąpić w Carnegie Hall, w samym sercu Manhattanu, przy 7 Alei i 57 Ulicy. źródło: NKJP: Szanujmy wspomnienia, Dziennik Polski - Kultura, 2004-01-06 |
|
|
Pomysł otwarcia przejścia w Jurgowie dla normalnego ruchu granicznego [...] ma już swoją historię. Koronnym argumentem za jego uruchomieniem jest odciążenie Łysej Polany, leżącej w sercu obu tatrzańskich parków narodowych. źródło: NKJP: Jurgów jeszcze poczeka, Tygodnik Podhalański, 1996 |
Odmiana
część mowy: rzeczownik
rodzaj gramatyczny: n2
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|
| M. | serce |
serca |
|
| D. | serca |
serc |
|
| C. | sercu |
sercom |
|
| B. | serce |
serca |
|
| N. | sercem |
sercami |
|
| Ms. | sercu |
sercach |
|
| W. | serce |
serca |
Składnia
|
|
+ | serce | + |
CZEGO
|