UKRYJ ODMIANĘ ROZWIŃ WSZYSTKO DRUKUJ

król

Chronologizacja

2 połowa XII w., Leszek Bednarczuk, Najstarsze polskie słowa. Słownik chronologiczny języka polskiego do końca XIII wieku, 2007
Napis w piśmie hebrajskim na monetach (brakteatach) z czasów Mieszka Starego

1. władca

Definicja

koronowany władca państwa, zwykle dziedziczny

Pochodzenie

psł. *korľь 'władca, panujący, król'

Od: imienia Karola Wielkiego, od 786 r. króla, a od 800 r. cesarza Franków.

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Funkcjonowanie państwa władza państwowa

Relacje znaczeniowe

hiperonimy:  władca

Połączenia

  • nowy, pierwszy, późniejszy, przyszły król; król czeski, francuski, niemiecki, polski, pruski, szwedzki; tytularny; królowie elekcyjni
  • król August Mocny, Fryderyk Wilhelm I, Jan III Sobieski, Jan Kazimierz, Jan Olbracht, Kazimierz Jagiellończyk, Ludwik XVI; elekt, elektor
  • król Afganistanu, Anglii, Arabii Saudyjskiej, Asyrii, Babilonii, Belgii, Cypru, Danii, Francji, Grecji, Gruzji, Hiszpanii, Izraela, Judei, Kastylii, Macedonii, Nawarry, Niemiec, Norwegii, Polski, Portugalii, Prus, Saksonii, Szwecji, Wielkiej Brytanii; Belgów, Franków, Longobardów, Ostrogotów, Wandalów
  • król z dynastii Andegawenów, Jagiellonów, Merowingów, Piastów...
  • król i królowa; królowie i cesarzowie, królowie i książęta, królowie i magnaci, królowie i rycerze, królowie i wodzowie; duchowni i królowie
  • doradca, lennik, minister, następca, poseł, sekretarz, stronnik, zwolennik; armia, wojsko; brat, córka, potomek, siostra, syn, żona; dwór, rezydencja, siedziba; elekcja, wybór; koronacja; detronizacja; nieobecność, obecność; rządy, władza; portret króla; pod wodzą; w służbie; z nadania, z ramienia; za zgodą króla; poczet królów
  • posłuszeństwo, wierność królowi
  • petycja, skarga do króla
  • bunt, pakt, rokosz, spisek przeciwko królowi
  • kandydat; wybór na króla
  • konflikt, spór, ugoda, zgoda między/pomiędzy królem a kimś; walka, wojna z królem
  • podległy, wierny królowi
  • król sprawuje władzę, zasiada na tronie; powrócił dokądś; panowanie króla
  • towarzyszyć, złożyć/składać hołd królowi
  • poślubić króla
  • być, stać się, zostać; obwołać królem
  • otrzymać od króla
  • koronować, koronować się na króla

Cytaty

W 1364 roku król założył Akademię Krakowską (dzisiejszy Uniwersytet Jagielloński), siódmy z kolei uniwersytet w Europie.

źródło: NKJP: Gregok: Literatura polska - średniowiecze, Wikipedia.pl, 2009-05-17

W 1525 roku wielki mistrz Albrecht Hohenzollern, po kolejnej nieudanej wojnie z Polską i przyjęciu wyznania luterańskiego, zawarł traktat z królem Rzeczypospolitej Zygmuntem I Starym o przekształceniu Zakonu w państwo świeckie i złożył mu hołd jako książę lenny.

źródło: NKJP: Jerzy Surdykowski: Duch Rzeczypospolitej, 2001

W epoce saskiej najwyższy poziom reprezentował jednak teatr królewski. Początkowo przybywał do Polski sporadycznie, gdyż królowie z dynastii Wettynów rezydowali głównie w Dreźnie.

źródło: NKJP: Andrzej Chwalba (red.): Obyczaje w Polsce : od średniowiecza do czasów współczesnych : praca zbiorowa, 2005

Zygmunt III fundując kaplicę (1624 r.), raz jeszcze podkreślił w programie ideowym jagiellońską genealogię Wazów. To wewnątrz tej właśnie kaplicy umieszczono posągi królów z dynastii Jagiellonów [...].

źródło: NKJP: Protektor ojczyzny, Dziennik Polski, 2003-03-22

Tadeusz lubował się w biografiach, zwłaszcza wybitnych polityków i wojskowych. W latach dziewięćdziesiątych zaczął pisać o królach i dynastiach.

źródło: NKJP: Tadeusz Pasierbiński 1932-2005, Polityka, 2005-02-26

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: m1

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. król
 królowie
 ndepr
króle
 depr
D. króla
 królów
C. królowi
 królom
B. króla
 królów
N. królem
 królami
Ms. królu
 królach
W. królu
 królowie
 ndepr
króle
 depr

2. strzelców

Definicja

osoba najlepsza w jakiejś grupie

Pochodzenie

Od:  król  w zn. 'władca'

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Ocena i wartościowanie słownictwo oceniające

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Działalność intelektualna człowieka określenia człowieka ze względu na jego działalność intelektualną

Relacje znaczeniowe

synonimy:  cesarz

Połączenia

  • niekoronowany, niekwestionowany król
  • król filozofów, kasiarzy, kolekcjonerów, konferansjerów, przemytników, przewodników, reporterów, tenorów, snajperów, strzelców; fitnessu, futbolu, mundialu, piłki, serii, skoczni, sprintu, środka boiska, środka pola, narciarstwa alpejskiego; rocka, rock and rolla; kiczu
  • tytuł króla (kurkowego; strzelców...)

Cytaty

Wśród Polaków należy wymienić przede wszystkim Adama Didura, Edwarda Reszke oraz Bernarda Ładysza. Ten ostatni to powojenny król basów nie tylko w Polsce ale i na świecie.

źródło: NKJP: ArthurBot: Bas-baryton, Wikipedia.pl, 2009-04-11

Jorgos Muzakis skomponował i wykonał ponad 450 utworów muzycznych związanych ze złotą erą teatru rewiowego w latach 50. XX wieku, kiedy był opisywany jako król tego gatunku muzyki.

źródło: NKJP: PMG: Jorgos Muzakis, Wikipedia.pl, 2009-04-15

W środkowej linii był prawdziwym królem, z dziecinną łatwością ogrywał dosłownie wszystkich zawodników Puszczy, wypracował dwie bramki dla swojej drużyny, ale też nie wykorzystał dwóch wybornych okazji i jego zespół przegrał.

źródło: NKJP: (pan): Blisko sensacji, Dziennik Polski - Sport, 2002-06-09

Nazywany królem bibliofilów, posiada dwa zbiory książek.

źródło: NKJP: Agnieszka Paciej: Fenomen poczytności prozy Waldemara Łysiaka, prasa, 2005

Wczoraj odbył się Wielki Bal Maskowy dla wszystkich dzieci, które przez te dwa tygodnie uczestniczyły w zajęciach. Jak na prawdziwej zabawie tanecznej, wybrani zostali królowa i król balu.

źródło: NKJP: (ZS): Wielki bal maskowy, Dziennik Polski - Brzesko, 2001-02-17

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: m1

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. król
 królowie
 ndepr
króle
 depr
D. króla
 królów
C. królowi
 królom
B. króla
 królów
N. królem
 królami
Ms. królu
 królach
W. królu
 królowie
 ndepr
króle
 depr

Składnia

bez ograniczeń + król +
KOGO/CZEGO

3. kawy

Definicja

potentat finansowy w określonej dziedzinie produkcji lub handlu

Pochodzenie

Od:  król  w zn. 'władca'

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Biznes funkcjonowanie firm i przedsiębiorstw

CZŁOWIEK I TECHNIKA Przemysł produkcja

Połączenia

  • król likierów i wódek, obuwia...; królowie kawy, kokainy, nafty, węgla i stali...

Cytaty

W sensie gospodarczym najistotniejszym dla miasta stało się powstanie tu w 1932 roku pierwszych w Polsce zakładów mechanicznej produkcji obuwia. Wybudował je czeski fabrykant Tomasz Bata, zwany królem obuwia.

źródło: NKJP: Gmina, Dziennik Polski - Oświęcim, 2002-05-30

Królowie kokainy dawali zatrudnienie, wspomagali bezrobotnych, od święta sypali z przejeżdżających samochodów garściami pieniędzy.

źródło: NKJP: Henryk Mąka: Piraci znów atakują, 1995

W 1924 roku spadkobiercy pionierów, a także królowie kawy, omal nie doprowadzili do wojny stanu Sao Paulo z Rio de Janeiro [...].

źródło: NKJP: Olgierd Budrewicz: Piekło w kolorach, 1997

Wśród 83 tajpejskich rotarian z klubu Typhoon są królowie plastiku, gum i linii lotniczych, specjaliści od finansów, kamieni i metali szlachetnych.

źródło: NKJP: Paweł Kwaśniewski: Tajwan, Gazeta Wyborcza - Magazyn, 1996-02-16

Atmosfera w aromatycznej branży robi się więc ciężka. Trzej królowie podzielili się rynkiem i zaczyna im już być trochę ciasno.

źródło: NKJP: Piotr Stasiak: Ostra branża , prasa, 2005

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: m1

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. król
 królowie
 ndepr
króle
 depr
D. króla
 królów
C. królowi
 królom
B. króla
 królów
N. królem
 królami
Ms. królu
 królach
W. królu
 królowie
 ndepr
króle
 depr

Składnia

bez ograniczeń + król +
CZEGO

4. przypraw

Definicja

rzecz uznawana za najlepszą wśród jej podobnych

Pochodzenie

Od:  król  w zn. 'władca'

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Ocena i wartościowanie słownictwo oceniające

Połączenia

  • król przypraw, win
  • król pośród/wśród aparatów, samochodów; serów, win

Cytaty

Współczesny maybach będzie w linii prostej kontynuatorem tego auta. Nowy maybach - zwany już dzisiaj królem wśród samochodów - który powstawać będzie w Sindelfingen do sprzedaży trafi na jesieni 2002 roku.

źródło: NKJP: (JUR): Król Maybach, Dziennik Polski - Motoryzacja, 2001-08-26

Skoro, proszę Państwa, obwołaliśmy szampan królem win - to pośród serów godność ta należy się parmezanowi, produkowanemu z chudego mleka z dodatkiem szafranu w okolicach Parmy [...].

źródło: NKJP: Brat Chama: Biesiadny savoir-vivre, Dziennik Polski - Pejzaż, 2002-01-26

źródło:

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: m2

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. król
 króle
D. króla
 króli
C. królowi
 królom
B. króla
 króle
N. królem
 królami
Ms. królu
 królach
W. królu
 króle

Składnia

bez ograniczeń + król +
CZEGO

5. w szachach

Definicja

figura, której atakowanie (szachowanie i matowanie) jest celem gry w szachy, poruszająca się o jedno pole we wszystkich kierunkach

Pochodzenie

Kalka ang.  king , fr.  roi , niem.  König  itd.

Kwalifikacja tematyczna

CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Czas wolny gry i zabawy

Połączenia

  • król białych

Cytaty

Celem gry jest zamatowanie króla przeciwnika.

źródło: NKJP: DumZiBoT: Czaturanga, Wikipedia.pl, 2009-05-19

Przesuwam spokojnie piona z linii siódmej na ósmą i zmieniam go na hetmana. – Szach – rozpoczynam atak. – I mat! – wykrzykuje Kugler zbijając mi króla królem. – To nielegalny ruch – stwierdzam tonem wyższości.

źródło: NKJP: Antoni Libera: Madame, 1998

Hindusowi udało się doprowadzić pionka do linii przemiany, ale równocześnie nastąpiła wymiana reszty bierek i zgodzono się na remis, gdy na szachownicy miały zostać tylko same króle.

źródło: NKJP: Robert Błoński: Szachy. Kasparow znów mistrzem świata, Gazeta Wyborcza, 1995-10-11

Spodziewałem się, że kiedy wykończę czarnym wszystkie figury, to wtedy nawet największy kretyn będzie umiał dać mata gołemu królowi.

źródło: NKJP: Sławomir Mrożek: Opowiadania 1960-1965, 1997

Jedyną obroną samotnego króla przeciwko królowi z pionem jest niedopuszczenie do promocji piona poprzez zajęcie w odpowiedniej chwili jego pola przemiany.

źródło: NKJP: TXiKiBoT: Pat, Wikipedia.pl, 2009-04-13

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: m2

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. król
 króle
D. króla
 króli
C. królowi
 królom
B. króla
 króle
N. królem
 królami
Ms. królu
 królach
W. królu
 króle

6. w kartach

Definicja

karta w talii kart do gry przedstawiająca króla w koronie, najważniejsza ze wszystkich figur

Pochodzenie

Kalka ang.  king , fr.  roi , niem.  König  itd.

Kwalifikacja tematyczna

CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Czas wolny gry i zabawy

Połączenia

  • król pik, kier, trefl; kierowy, treflowy

Cytaty

Gracz o wyższej wartości karty odbiera je i kładzie pod spodem swojej talii. Jeśli karty mają taką samą siłę (as na asa, król na króla, itp.), rozpętuje się wojna [...].

źródło: NKJP: Arachne: Wojna (gra karciana), Wikipedia.pl, 2009-05-30

Pełna talia do gry zawiera 13 kart tego koloru - ponumerowanych od 2 do 10 oraz figury: waleta, damę, króla i asa.

źródło: NKJP: Pan jot: Trefl, Wikipedia.pl, 2008-11-10

Po dwóch pasach odwinął rekontrą, a po trzech kolejnych wyłożył karty na stół. Domagalla zawistował królem pik i ta figura wzięła lewę.

źródło: NKJP: Marek Krajewski: Koniec świata w Breslau, 2003

Doktor P., wybitny muzyk i ceniony wykładowca akademii muzycznej, doskonale rozróżniał kształty abstrakcyjne - sześcian, dwunastościan, także twarze na kartach do gry - walety, damy, króle.

źródło: NKJP: Bożena Kastory: Podróż w czasie, Wprost, 1999

[...] ja zaś siedziałem naprzeciw Arcyksiężnej Marii Teresy, która łaskawie uczyła mnie pasjansa, jaki nie za bardzo wchodził mi do głowy. Nazywa się to chyba mariaż i król kierowy ma się połączyć ze swoją damą.

źródło: NKJP: Maria Rostworowska: Portret za mgłą opowieść o Oldze Boznańskiej, 2003

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: m2

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. król
 króle
D. króla
 króli
C. królowi
 królom
B. króla
 króle
N. królem
 królami
Ms. królu
 królach
W. królu
 króle

7. duży królik

Definicja

pot. 
królik

Pochodzenie

Od: królik 1a

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK I PRZYRODA Świat zwierząt zwierzęta domowe i hodowlane

Relacje znaczeniowe

synonimy:  królik
hiperonimy:  zwierzę

Połączenia

  • króle i kury
  • króle skakały
  • karmić, trzymać króle

Cytaty

Wtem otworzyły się drzwi i do izby wszedł Kropa z naręczem lucerny. Króle, skacząc jeden przez drugiego, otoczyły go zwartym kręgiem, ruszając niecierpliwie nosami. Kropa rzucił im paszy i przyglądał się, jak jedzą.

źródło: NKJP: Edmund Niziurski: Księga urwisów, 1997

Narodu w nich jak maku, ryczą krowy, parsiuki kwiczą, króle kicają na tory, za nimi ganiają dzieciaki, krzyk, piski, lament.

źródło: NKJP: Halina Auderska: Babie lato, 1974

Syn domu, rówieśnik Kuby, śliczny mądry chłopaczek, garnie się do gościa: - Chodź, pokażę ci małe króle; a może chcesz pojeździć ze mną na koniu...? - Chce mu pokazać inwentarz, pobawić się z nim.

źródło: NKJP: Ewa Berberyusz: Moja teczka, 2006

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: m2

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. król
 króle
D. króla
 króli
C. królowi
 królom
B. króla
 króle
N. królem
 królami
Ms. królu
 królach
W. królu
 króle

Frazeologizmy

czasy króla Ćwieczka
król kurkowy
król zwierząt
król życia
tam, gdzie król piechotą chodzi
tam, gdzie król piechotą chadza
Trzech Króli
za króla Ćwieczka

Przysłowia

Między ślepymi jednooki królem
Wśród ślepych jednooki jest królem
Data ostatniej modyfikacji: 29.10.2024
Copyright© Instytut Języka Polskiego PAN